A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

 
 
Ko‘rsatmalarni hodisa 
joyida tekshirishdan maqsad 
 
Oldindan belgi-
langan faktlarni tek-
shirish va aniqlash 
 
 
Yangi dalillarni 
topish 
 
 
Ko‘rsatmadagi 
ziddiyatlarni topish, 
soxta ko‘rsatmalarni 
fosh etish 
 
 
Jinoyatni keltirib 
chiqargan sabab va 
sharoitni aniqlash 
 
 
11.3. Voqea sodir etilgan joyni ko‘zdan kechirish psixologiyasi 
 
Voqea joyini ko‘zdan kechirish moddiy obyektlar, ularning belgilari 
hamda hodisani tergov qilish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan, u yuz 
bergan va izlari topilgan makondagi o‘zaro aloqalarni aniqlash hamda 
bevosita tadqiq etishdir. Voqea joyini ko‘zdan kechirish yuz bergan jinoiy 
hodisa haqidagi ma’lumotlarni, jinoyat ishini ko‘rib chiqish uchun 
ahamiyatga ega masalalarni hal qilishda faol, maqsadli idrok etish, tahlil 
qilish va olingan axborotni sintezlash sifatida ta’riflanadi. Tergovchining 
voqea joyini ko‘zdan kechirish chog‘idagi faoliyatini, shuningdek, har xil 
ma’lumotlarni qidirib topish va ishlatish hamda protsessual jihatdan qayd 
etish orqali jinoiy voqeaning fikriy modelini tuzish jarayoni sifatida ham 
ta’riflash mumkin. 
Har bir jinoyat moddiy vaziyatda muayyan o‘zgarishlarga uchraydi 
va odamlarning ongida o‘z aksini topadi. Voqea joyidagi vaziyatning 
o‘zgarishi aniqlanishi, qayd etilishi, tekshirilishi va dalil sifatida 
foydalanishi mumkin. 
Voqea joyini ko‘zdan kechirish odatda birlamchi tergov harakatlariga 
kiradi, shaxsga qarshi o‘ta xavfli jinoyatlarga doir ishlarning aksariyati 

---

 222 
esa voqea joyini ko‘zdan kechirishdan boshlanadi. Bunda ishning 
muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi ko‘p jihatdan to‘g‘ri tusmolning 
ilgari surilishiga bog‘liq. Boshqa tomondan, u ko‘p hollarda tergovning 
borishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, uni noto‘g‘ri yo‘ldan ketishiga yoki 
boshi berk ko‘chaga kirishiga olib keladi. 
Voqea joyini ko‘zdan kechirish jinoyat izlarini, boshqa ashyoviy 
dalillarni topish, voqea holatlarini, shuningdek, ish uchun ahamiyatga ega 
bo‘lgan boshqa holatlarni aniqlash maqsadlarida o‘tkaziladigan mustaqil 
tergov harakati hisoblanadi. Shu bilan birga, ko‘zdan kechirish boshqa 
tergov harakatlari – ushlab turish, tintuv o‘tkazish, olib qo‘yish, tergov 
eksperimenti, ko‘rsatmalarni voqea joyida tekshirish kabilarning tarkibiy 
qismi bo‘lishi ham mumkin
1
. 
Voqea joyini ko‘zdan kechirish almashtirib bo‘lmas tergov harakati 
hisoblanadi, chunki ko‘zdan kechirish chog‘ida olinadigan ma’lumotni 
aksariyat hollarda boshqa joydan topish, boshqa tergov harakatlarini 
o‘tkazish orqali olish mumkin bo‘lmaydi. Masalan, jinoyatchining oyoq 
va qo‘l izlari, uning buzish qurolini qo‘llash usullari ana shularga misol 
bo‘la oladi. Tergovchi voqea joyidagi obyektlarni o‘rganish jarayonida 
bilishning tergov yo‘nalishini belgilash va voqealarning haqiqiy 
xususiyatini aniqlash imkonini beradigan faktlar va holatlarni topishga 
qaratilgan turli xil shakl va usullaridan foydalanadi
2
. 
Voqea joyidagi holatni idrok etish tergovchiga hodisaning 
manzarasini tasavvur qilish imkonini beradi, tusmollarni ilgari surish, 
boshqa tergov harakatlarini o‘tkazish uchun zarur empirik baza yaratadi. 
Albatta, hech qanday hujjat tahlili, bayonnomalar, chizmalar, fotosuratlar 
bevosita ko‘rishning o‘rnini bosa olmaydi, ana shuning uchun ham avval-
gi yillarda sodir etilgan va ochilmagan jinoyatlar ishlash uchun qabul 
qilinganida, vaziyat katta o‘zgarishlarga uchragan hollarda ham, har holda 
voqea joyida bo‘lish va u bilan tanishish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Juda ko‘p hollarda voqea joyini ko‘zdan kechirish tergovning 
boshlang‘ich bosqichiga xos bo‘lgan noaniq tergov vaziyati sharoitida 
o‘tkaziladi. Bunda nima yuz bergani, ya’ni jinoyat, baxtsiz hodisa, 
uyushtirilgan voqea, agar jinoyat sodir etilgan bo‘lsa, u qanday jinoyat, 
uni kim va nima uchun sodir etishi mumkinligi aniqlanadi. 
                                         
1
 Qarang: Чуфаровский Ю. Юридическая психология. – М., 1995. – С. 158.
 
2
 Qarang: Шмидт А. А. Сущность и понятие осмотра места происшествия. 
Следственные  действие  (криминалистические  и  процессуальные  аспекты).       
– Свердловск, 1993. – С. 89.
 

---

 223 
Ko‘zdan kechirish tergov harakatining o‘ziga xosligini uning 
kechiktirib bo‘lmas xususiyatga egaligi ham tashkil etadi. Aksariyat 
boshqa dastlabki tergov harakatlaridan farqli ravishda voqea joyini 
ko‘zdan kechirish zudlik bilan o‘tkazilishi kerak. Har qanday kechikish 
vaziyatning o‘zgarishiga, iz va dalillar yo‘qolishiga, voqea shohidlari va 
guvohlari ish uchun muhim holatlarni unutishiga olib kelishi mumkin. 
Bunday sharoitda tergovchida ko‘zdan kechirishga, uning taktikasini 
o‘ylab ko‘rishga, maslahat olishiga yetarli vaqt bo‘lmaydi. U juda tez 
harakat qilish kerak, aks holda yo‘l qo‘ygan xatosini tuzatish qiyin 
kechadi, bu dalillar o‘rnini to‘ldirib bo‘lmas darajada yo‘qolishiga olib 
kelishi mumkin. Bularning bari tergovchida yuqori darajadagi mas’uliyat 
hissini yuzaga keltiradi, yosh, yetarli tajribaga ega bo‘lmagan xodimlarda 
esa ko‘pincha «xato qilishdan qo‘rqish» deb atash mumkin bo‘lgan o‘ziga 
xos holat yuzaga keladi. Bu ortiqcha hayajonlanish, o‘zini yo‘qotish, 
shoshma-shosharlik, oqilona faollikning, maqsadga muvofiqlikning 
pasayishida namoyon bo‘ladi, aniq fikriy faoliyat yurita olmaslikka, 
ko‘zdan kechirish ishtirokchilarining harakatlarini to‘g‘ri boshqarishda 
qobiliyatsizlikka olib keladi. Ayni vaqtda shu narsa yaxshi ma’lumki, 
malakali tergovchilar xuddi shunday murakkab vaziyatda nafaqat tez, 
balki maqsadga yo‘naltirilgan tarzda, butun diqqat-e’tiborini jamlagan 
holda harakat qiladilar. Ularning kuzatuvchanligi, fikriy faoliyati 
kuchayadi, ular ko‘zdan kechirishning borishiga mohirlik bilan rahbarlik 
qiladilar. Umuman olganda, bunday tergovchilarda barcha ma’naviy va 
jismoniy kuchlar safarbar etiladi
1
.  
Voqea joyiga chiqish uchun tayyorgarlik ko‘rish chog‘ida 
tergovchining bo‘lg‘usi faoliyatga ruhiy jihatdan tayyorlanish zarurati 
yuzaga keladi. U voqeaning xususiyatiga qarab o‘z harakatlarining umu-
miy tartibini modellashtiradi, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan to‘siqlarni 
bartaraf etishga yo‘nalishni shakllantiradi. 
Voqea joyini ko‘zdan kechirish ishtirokchilarining qarashlari 
psixologik jihatdan mos kelishi ham alohida ahamiyatga ega. Tergovchi 
hokimiyat vakolatiga ega bo‘lsa-da, shaxslararo munosabatlarning 
psixologik jihatlarini ham e’tibordan chetda qoldirmasligi kerak. Uning 
ko‘zdan kechirish ishtirokchilari bilan ish yuzasidan xushmuomala 
munosabatda bo‘lishi bir guruh shaxslar ishtirok etadigan voqea joyini 
ko‘zdan kechirishni muvaffaqiyatli o‘tkazishning muhim shartidir. 
                                         
1
 Qarang: Глазырин Ф. В.  Психология  следственных  действий. – Волго-
град, 1993. – С. 7. 
 

---

 224 
Puxta ishlangan dastlabki ruhiy, tashkiliy va texnikaviy tayyorgarlik 
voqea joyini ko‘zdan kechirish muvaffaqiyatli o‘tishining garovidir. 
Voqea joyini ko‘zdan kechirish boshlanishidan avval tergovchi 
tashkiliy ishlarni (tezkor guruhni tanlab olish, ilmiy-texnikaviy vositalarni 
tayyorlash va tekshirish, mutaxassislarni taklif etish, voqea joyini 
qo‘riqlash kabilarni) amalga oshirishi kerak. Tezkor guruh a’zolarining 
o‘z vazifalarini yaxshi bilishi, bir-birlari bilan aniq hamkorlik qilishi katta 
ahamiyatga ega. Tezkor guruhni tashkil qilishda ishtirokchilarining 
kasbiy mahorati va hayotiy tajribasini uyg‘unlashtirishning, o‘zaro 
psixologik mos kelishining (birga ishlashga, o‘zaro yordam berishga, har 
qanday vaziyatda og‘ir bo‘lishga, xayrixohlik, o‘zini tutish, o‘zaro 
hurmatni saqlab qolishga tayyorlik, yuzaga kelgan nizolarni tez bartaraf 
eta olishning) maqsadga muvofiqligini yodda tutish zarur. 
Voqea joyini ko‘zdan kechirish tergovchi oshkora, boshqa odamlar 
hozirligida harakat qiladigan kam sonli tergov harakatlari qatoriga kiradi. 
Bu ham muayyan ruhiy tayyorgarlikni, jumladan  fikrni jamlay olish, 
og‘ir-vazmin bo‘lish, diqqatni jamlash va zarur bo‘lganida boshqa 
narsaga ko‘chira olish, ayni vaqtda voqea joyini ko‘zdan kechirish 
ishtirokchilarining harakatlariga rahbarlik qilish, zarur intizomni, 
hamkorlik muhitini saqlash mahoratini talab qiladi. 
Voqea joyini ko‘zdan kechirish – tergovchi, surishtiruv organining 
xodimi, mutaxassislar va shohidlardan iborat bo‘lgan hamda tergovchi 
rahbarlik qiladigan murakkab kompleks faoliyat turidir. Tergovchining 
faoliyati bir qator operatsiyalardan tashkil topadi hamda bilish, izlash, 
tashkil qilish va ishonch hosil qilish elementlarida amalga oshadi
1
. Ularni 
qisqacha tavsiflab o‘tamiz. 
Faoliyatning bilish elementi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  
– vaziyatni, faktlar va hodisalarni idrok etish;  
– ular o‘rtasidagi sababiy aloqani aniqlash;  
– taxminlar, tusmollarni ilgari surish.  
Faoliyatning izlov elementi – jinoyatchining harakatlari tufayli kelib 
chiqqan o‘zgarishlarni izlash va topish; izlar, ashyoviy dalillarni olish. 
Tashkiliy element ko‘zdan kechirish vaqtida tezkor guruhga rahbarlik 
qilish harakatlarini (voqea joyining qo‘riqlanishini tashkil qilish, jabrla-
nuvchiga ko‘maklashish, vazifalarni ko‘zdan kechirish ishtirokchilari 
o‘rtasida taqsimlash kabilarni) o‘z ichiga oladi. Tergovchi faoliyatining 
ishonch hosil qilish elementi o‘z ichiga ko‘zdan kechirish davomida 
                                         
1
 Qarang: Дулов А. В. Судебная психология. – Минск, 1985. – С. 50–135.
 

---

 225 
topilgan izlar, ashyoviy dalillarni, aniqlangan faktlarni qayd etish, 
tasdiqlash va mustahkamlashni oladi. Tergovchi voqea joyini ko‘zdan 
kechirish bayonnomasini tuzadi, chizmalar tayyorlaydi; o‘zi yoki 
mutaxassis yordamida fotosurat, kinosurat, audio-video yozuvga olishni 
amalga oshiradi. Ko‘pincha voqea joyidagi barcha narsalar keltirilgan 
inventar ro‘yxatga o‘xshash bayonnomalar uchraydi. Tergovchi bu tariqa 
harakat qilganida ayrim holatlarning ahamiyati haqida o‘ylab o‘tirmaydi, 
qamrab olish mumkin bo‘lmagan narsani qamrab olishga harakat qiladi. 
Muvaffaqiyatsizlikka mahkum bo‘lgan bunday harakat ko‘zdan kechirish 
doirasini aniqlash, ushbu ish bo‘yicha muhim belgilarga e’tiborni 
qaratishga xalal beradi. 
Tergovchining voqea joyini ko‘zdan kechirish chog‘idagi faoliyati-
ning yuqorida sanab o‘tilgan tomonlarini ajratish muayyan darajada 
shartli xususiyatga ega. Amaliyotda tergovchining voqea joyini ko‘zdan 
kechirish jarayonidagi faoliyati doimo yaxlit birlikni tashkil qiladi. 
V. L. Vasilyevning yozishicha, voqea joyini muvaffaqiyatli ko‘zdan 
kechirish uchun quyidagi uchta vazifani aynan bayon etilgan ketma-
ketlikda bajarish tavsiya etiladi.