A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

11.2. Tergov harakatlarini ishlab chiqishda psixologik  
omillarni hisobga olish 
 
Yuridik psixologiyada voqea sodir bo‘lgan joyni ko‘rish ma’lumot 
to‘plash jarayoni bo‘lib, ularni analiz, sintez qilish orqali zarur ma’lu-
motlarni yig‘ish demakdir. 
Yurisprudensiyada voqea sodir bo‘lgan joy – jinoyat, baxtsiz hodisa, 
tabiiy ofat yoki hodisa jinoyat alomatlari bor deb qaraladigan joy. 
Ko‘rsatmalarni joyida tekshirish, ba’zi bir o‘xshashliklar mavjud 
bo‘lishiga qaramay, so‘roq qilish, voqea sodir bo‘lgan joyni tekshirish, 
jinoyatchini tanish uchun ko‘rsatish, tergov eksperimenti kabi tergov 
harakatlaridan mohiyati jihatidan farq qiladi.  
Tergov harakatida jinoyat izining qalbaki ekanligini: 
–  jinoyat izini ochiq-oydin qoldirib ketishi; 
–  jinoyat sodir bo‘lgan joyda har xil jinoyat izini qoldirish; 
– jinoyat sodir etilgan joyda jinoyat izlari bekitilganining aniq 
ko‘rinib turishi bilan belgilanadi. 
Tergov harakatlarini ishlab chiqishda voqea sodir bo‘lgan joyni 
ko‘rish kengroq maqsadlarga xizmat qiladi.   
Birinchidan, so‘roq qilinayotgan shaxs voqea joyida bo‘lgan 
voqeaning mexanizmini namoyish qilish, voqeani xotirada qayta tiklash, 
u haqida yanada to‘liq, har tomonlama va obyektiv ko‘rsatmalar berish 
imkoniyatiga ega bo‘ladi.  
Ikkinchidan, voqea sodir bo‘lgan joyni ko‘rish jarayonida tergovchi 
ko‘rsatmalarini faqat eshitibgina qolmay, balki ularni ifodalovchi hara-
katlarni bevosita kuzatish imkoniyatiga ega bo‘ladi, ko‘rsatilgan buyum-
lar, bino, yer uchastkalarini tekshirilayotgan ko‘rsatmalarga taqqoslash 
asosida yaxshiroq tushunib oladi. 

---

 220 
Uchinchidan, voqea sodir bo‘lgan joyda ko‘rsatmalarning qaytari-
lishida va natijalarini qayd qilishda faqat aniq shaxsning ko‘rsatuvlari 
ifodalanmay, balki boshqa qatnashchilarning harakatlari, xonadagi 
buyumlar, izlar shuningdek, real sharoit, vaziyat bilan olingan faktik 
holatlar ham qayd qilinadi. Shu bilan birga, mazkur tergov harakatini 
o‘tkazishda albatta xolis guvohlarning ishtirok etishi talab qilinadi. Voqea 
bo‘lgan joyda ko‘rsatmalarni tekshirish jarayonida faqat joyning, 
binoning, shaxs ko‘rsatgan yer maydonlarining o‘zigina tekshiriladi va 
qayd qilinadi. Agar ko‘rsatmada qayd etilgan joy ilgari tekshirilgan 
bo‘lsa, tekshiruv va tintuv vaqtida narsalarning holati o‘zgartirilgan, hatto 
ular tergov ishiga qo‘shib qo‘yilgan bo‘lishi mumkin. Bunday 
o‘zgarishlar psixologik nuqtai nazardan ko‘rsatmalarni to‘g‘ri berishga 
sharoit yaratadi. Masalan, gumondor shaxs qo‘lidagi pistoletni hojatxo-
naga tashlab yuborganini aytsa, tergovchi bu pistoletni hojatxonadan 
topgan va ishga ilova qilib qo‘ygan bo‘lsa, bu ko‘rsatmaning to‘g‘ri 
ekanligidan dalolat beradi. Shaxs so‘roq qilib bo‘linganidan keyingina 
uning ko‘rsatmalarini voqea joyida tekshirish mumkin. 
Tergov harakatlarini ishlab chiqishda jinoyat sodir bo‘lgan joyni 
ko‘rishning 7 ta holati mavjud: 
1) voqea sodir bo‘lgan joyni umumiy holda ko‘rish; 
2) yon-atrofdagi joylarni ko‘rish; 
3) xonalarni ko‘rish; 
4) predmetlarni ko‘rish; 
5) xonadagi hujjatlarni ko‘rish; 
6) agar shaxs o‘lgan bo‘lsa, jasadni ichini ko‘rish; 
7) pochta, telegraf, xatlarni ko‘rish 
Dastlabki tergov harakatlarini ishlab chiqishda tergovchi quyidagi  
uchta asosiy vazifani yechishga harakat qiladi: 
1) tergov jarayoniga aloqador bo‘lgan ma’lumotlarni yig‘ish va 
hisobga olish; 
2) yig‘ilgan hujjatlarni fikran tahlil qilish va taxminiy xulosalarga 
kelish; 
3) voqea sodir bo‘lgan joydan yig‘ilgan materiallarni analitik nuqtai 
nazardan tahlil qilish. 
Ko‘riladigan ishning samaradorligi va sifatini oshirishda, jinoyatning 
turini aniqlashda psixologiya fanining ahamiyati o‘ziga xosdir 
Ko‘rsatmalarni hodisa joyida tekshirishning psixologik funksiyasi 
ikki manbani o‘z ichiga oladi. Birinchisi, so‘roq qilinayotgan shaxsning 

---

 221 
psixologiyasi va ko‘rsatmalari, ikkinchisi, hodisa joyda olingan haqiqiy 
axborotdan iboratdir. 
Ko‘rsatmalarni hodisa joyida tekshirish ilgari berilgan ko‘rsatmalarni 
mazmunini aniqlashtiradi. Tergovchining  so‘roq qilinayotganga 
beradigan savollari uning psixologik holatiga ta’sir qiladi va obyektlarni 
aniqlashga imkoniyat yaratadi, so‘roqdagi shaxsning yolg‘on gapirishiga 
yo‘l quymaydi, ko‘rsatmalarni oydinlashtiradi.