8-Mavzu: Sharq uyg`onish davri madaniyati Reja

Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg‘oniy 
(798-
865) 
― astronomiya, matematika, geografiya va boshqa ilmiy yo‘nalishlarda 
faoliyat ko‘rsatgan qomusiy olim. Ahmad al-Farg‘oniy hayoti, ilmiy 
izlanishlari va kamoloti Abbosiylar sulolasi hukm surgan, Arab xalifaligi 
jahonning eng yirik saltanatlaridan biriga aylanib, uning ijtimoiy-siyosiy va 
madaniy hayotida Movarounnahr, Xorazm va Xurosondan kelgan ko‘plab 
mutafakkirlar muhim o‘ringa ega bo‘la boshlagan tarixiy davrda kechdi. 
Bu davrda xalifalikda Xorun ar-Rashid farmoni bilan barpo qilingan 
ikkita rasadxona va boy kutubxona bor edi. Abu Rayhon Beruniyning 
6
Karimov I.A. “O‘rta asrlar SHarq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy 
sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilish marosimidagi 
nutq. Asarlar to‘plami, 22 jild. –T.: “O‘zbekiston”, 2014, 281-282-betlar. 

---

ma’lumotlariga qaraganda, rasadxonalardan biri Bag‘dodning ash-
SHammosiya mahallasida va ikkinchisi Damashq yaqinidagi Kasiyun nomli 
tog‘da joylashgan. Rasadxonalarda Xorun ar-Rashid asos solgan ilmiy 
markaz “Bayt ul-hikmat” (
“Donishmandlar uyi”) 
olimlari ilmiy-tadqiqotlar 
olib borardi. Ular orasida Ahmad al-Farg‘oniy ham bo‘lgan. Ahmad al-
Farg‘oniy avval Bag‘doddagi rasadxonada ish olib bordi, so‘ngra al-Ma’mun 
topshirig‘i bilan Damashqdagi rasadxonada osmon jismlari harakati va 
o‘rnini aniqlash, yangicha “Zij” yaratish ishlariga rahbarlik qildi. 
Ahmad al-Farg‘oniy 832-833 yillarda SHom (
Suriya
)ning shimoli- 
sharqidagi Sinjor dashtida Tadmur va ar-Raqqa oralig‘ida er meridiani bir 
darajasining uzunligini o‘lchashda qatnashdi. Ahmad al-Farg‘oniyning hayoti
va ilmiy faoliyati to‘g‘risidagi eng so‘nggi ma’lumot 861 yilga mansub. 
O‘sha yili Abbosiy xalifa Abul Fazl Ja’far al-Mutavakkil buyrug‘i bilan Nil 
daryosidagi suv sathini o‘lchaydigan inshoot barpo etish uchun Misrning 
Qohira yaqinidagi Fustat shahriga keladi. Ilmiy-texnik va me’moriy jihatdan 
g‘oyat ulug‘vor bu qurilma (“
Nilomer
”) Nil daryosining Sayyolat ul ― Rod 
mavzesida hozirgacha saqlanib qolgan. 
Uning asosiy astronomik asari ― “Kitob al-harakat as-samoviya va 
javomi’ ilm an-nujum” (“
Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi
”). 
Bu asar “Astronomiya asoslari haqidagi kitob” nomi bilan ham mashhur 
bo‘lib, 1145-1175 yillarda Evropada lotin tiliga tarjima etiladi. SHundan 
so‘ng Ahmad al-Farg‘oniy nomi lotinlashtirilib,