8-Mavzu: Sharq uyg`onish davri madaniyati Reja

Damashq, Bag‘dod, Marv, Urganch, Samarqand, 
Buxoro, Toshkent, Sin, Dunxuan 
kabi madaniyat markazlari sifatida 
rivojlanishi ham muhim omil bo‘ldi. 
SHuningdek, VII asrdan boshlab arab dunyosida islom bayrog‘i ostida 
vujudga kelgan halifalik davlati qisqa tarixiy davr ichida ko‘pgina hududlarni 
egallab, ularda nisbatan yagona iqtisodiy va madaniy-ma’naviy makon 
yaratishga muvaffaq bo‘ldi. Bunday holat SHarq Uyg‘onish jarayoniga va 
ayniqsa, arab dunyosi bilan tutashgan Markaziy Osiyo hududlariga ham jiddiy 
ta’sir ko‘rsatdi. Xalifalik tasarrufidagi mamlakatlarda islomiy hamda dunyoviy 
madaniyatning yonma-yon rivojlanishiga keng yo‘l ochildiki, bu hol oxir-
oqibatda SHarq dunyosini ulkan o‘zgarishlarga olib keldi. 
Bu jarayonlarning kuchayishiga nisbatan adolatli va ma’rifatli davlat 
rahbarlarining ilm-fan va san’at ahliga, ilm-fan rivojiga homiylik qilganligi ham 

---

juda muhim edi.Buni halifalik hukmdorlari Xorun ar- Rashid va uning o‘g‘li 
Ma’mun, Ismoil Somoniy, Mahmud G‘aznaviy,Sulton Sanjar, Malikshoh, 
Ma’mun ibn Ma’mun,Nizomulmulk, Aloiddin Otsiz va boshqalar timsolida 
ko‘rishimiz mumkin. 
IX asrga kelib Movarounnahrni mustaqillikka erishishi, somoniylar va 
qoraxoniylar davrida moddiy va ma’naviy madaniyatning rivojlanishi ham 
SHarq uyg‘onish davrida O‘rta Osiyodan yuzlab allomalarning faoliyati bilan 
bog‘liq. 
SHarq Uyg‘onish davri o‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra quyidagi muhim 
omillar va xususiyatlari bilan ajralib turadi: 
1)
madaniyatda dunyoviy bilimlar, islom ahkomlari, aqidalarining 
rivojlanishi, ularning jamiyat va odamlar manfaatlari nuqtai nazaridan talqin 
etilishi; 
2)
turli davlatlar, xalqlarning (
arab, eron, yunon, hind, turkiy va b.
) 
madaniy 
meroslari, 
qadriyatlari, 
yutuqlari, 
ma’naviy 
boyliklaridan 
foydalanilganligi; 
3)
astronomiya, matematika, mineralogiya, jug‘rofiya, kimyo va boshqa 
tabiiy fanlar rivoji;
4)
uslub (
metodologiya
)da ratsionalizm (
oqilonalik
), mantiqning 
ustuvorligi; 
5)
insoniy 
do‘stlik, yuksak axloqiylik, 
komil 
inson
shaxsini shakllantirish g‘oyalarining talqin etilishi; 
6)
falsafa, tarix va tibbiyot fanlarining rivojlanishi; 
7)
adabiyot, musiqa, xalq amaliy san’ati, notiqlikning keng rivoj 
topishi; 
8)
qomusiy bilimdonlik, donishmandlikning keng e’tirof topishi va shu 
kabilar. 
Uyg‘onish davrining bu asosiy omillari va xususiyatlari dunyoviy ilm- 
fanlarning 
rivojlanishi-bular, 
shubhasiz, 
bashariyat 
ma’naviyati 
yuksalishining muhim mezonlari bo‘lib xizmat qildi. 
SHarq madaniy Uyg‘onishining o‘ziga xos muhim jihatlaridan biri 
shundaki, bu yuksalish jarayoni bir vaqtning o‘zida ham halifalik markazida 
va uning Mag‘ribu Mashriq tomonlarida (
Ispaniya Andaluziyasi va Markaziy 
Osiyoda
) birdek namoyon bo‘ldi. Masalan, IX asr boshlarida halifalik 
poytaxti Bag‘dod bir vaqtning o‘zida islomiy va dunyoviy madaniyat, ilmu 
urfonning yirik markazlaridan biriga aylangandi. Halifa Xorun ar-Rashid 
(786-809) 
davrida 
Bag‘dodda 
tashkil 
etilgan