8-Mavzu: Sharq uyg`onish davri madaniyati Reja

Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy 
(783-850) ― O‘rta Osiyolik 
buyuk matematik, astronom, geograf, fan tarixidagi qomusiy olimlardan. 
Muhammad al-Xorazmiy Bag‘dodda yunon fanining yutuqlarini o‘rganadi, 
hind va eron manbalari, hatto bevosita Bobildan qolgan ayrim faktlar hamda 
Xitoy manbalari bilan ham tanishadi, ularni o‘zining muhim kashfiyotlari 
bilan boyitadi va fan tarixida abadiy iz qoldirgan fundamental asarlar 
yaratadi. SHuning uchun al-Xorazmiy o‘zigacha mavjud bo‘lgan sivilizatsiya 
merosini sintez qilib, boyitib jahonga yoygan fan dahosi hisoblanadi. 
Muhammad al-Xorazmiyga dastlabki buyuk shuhratni “Hisob al-hind” 
(“
Hind hisobi”
) nomli risolasi olib keldi. Mazkur risolada jahon fani tarixida 
birinchi marta o‘nlik sistema va uning amaliy ahamiyati haqida so‘z boradi. 
Muhammad al-Xorazmiy tomonidan “O” (
nol
) ning kashf qilinishi insoniyat 
ilmiy tafakkurining beqiyos ulkan yutug‘idir. Muhammad al- Xorazmiy 
tomonidan yozilgan. “Hisob al-hind” kitobida eng muhim oltita arifmetik 

---

amallar ― qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish, darajaga ko‘tarish va 
kvadrat ildiz chiqarish kabilar ishlab chiqilgan va uning uslub va qonunlari 
kashf qilingan edi. 
Muhammad al-Xorazmiy algebra faniga asos solgani, bu fan atamasi 
uning “Kitob muxtasar min hisob al-jabr val-muqobala” 
(“Al - jabr val- 
muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”
) asari nomidan kelib chiqqani 
yaxshi ma’lum. Lekin ba’zan al-Xorazmiy faqat o‘zidan avval ma’lum 
bo‘lgan chiziqli va kvadrat tenglamalar echish usulini tizimga solgan, degan 
nuqtai nazar uchraydi. Bu fikr al-Xorazmiy asari shu mavzudan 
boshlanganligi tufayli paydo bo‘lgan. Holbuki, al-Xorazmiyning kitobi, 
birinchi navbatda, algebraik hisobga bag‘ishlangan. Bu shundan ham 
ko‘rinidaki, kitob nomi ikki muhim algebraik amal-al-jabr va al-muqobala 
deb atalgan. Muhammad al-Xorazmiy algebraik amallarni, avval 
tenglamalarni echishda qanday qo‘llanilishini bayon etib, so‘ng algebraik 
shakl almashtirishlariga o‘tgan. Aks holda kitobning maqsadini tushunish 
qiyin bo‘lar edi. 
Algoritmlar nazariyasini ham al-Xorazmiy nomi bilan bog‘langanligi, 
hatto “Algoritm” atamasi ham lotincha ifoda etilgan “Dixi Algoritmik” 
(
dediki al-Xorazmiy
) so‘zidan kelib chiqqanligini hech kim inkor etolmaydi. 
“Algoritm” tushunchasi hozirgi zamon kibernetikasi, EHM (
elektron 
hisoblash mashinasi
) va informatsion texnologiyasi hamda jarayonlarining 
asosiy kategoriyasiga aylandi. 
Muhammad al-Xorazmiyning fan taraqqiyotida chuqur iz qoldirgan 
yana bir asari