8-Mavzu: Sharq uyg`onish davri madaniyati Reja

“Joarulloh” 
ya’ni 
Xudoning qo‘shnisi degan nomga sazovor bo‘lgan 
Abulqosim Mahmud ibn 
Umar ibn Ahmad az-Zamaxshariy
(1075-1144) arab gramatikasi, 
lug‘atshunoslik, adabiyot, aruz ilmi, tafsir, hadis va fiqhga oid 50 dan ortiq 
asarlar 
yaratgan. 
Mahmud 
az-Zamaxshariyning 
“Al-Mufassal” 
(
“Grammatika bo‘yicha mufassal kitob”) 
asari arab tili naxvu sarfini 
o‘rganishda yirik qo‘llanma sifatida shuhrat topgan. “Muqaddimat ul-adab” 
4
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch, –Toshkent; “Ma’naviyat”, 2008. 39-bet. 

---

(“Adab ilmiga muqaddima”) 
asaridagi arabcha so‘zlar ostida forsiy va turkiy 
tarjimalarining berilishi o‘zbek tarixiy leksikologiyasi uchun qimmatlidir. 
Asar 5 qismga bo‘lingan bo‘lib ― otlar, fe’llar, bog‘lovchilar, ot 
o‘zgarishlari va fe’l o‘zgarishlari haqida bahs yuritadi. 
Ushbu asarda Maxmud az-Zamaxshariy o‘sha davr arab tilining 
iste’molda bo‘lgan barcha so‘zlari, iboralarini qamrashga intilgan, ularning 
etimologiyasiga katta e’tibor bergan. “Asos al-balog‘at” 
(“Notiqlik asoslari”) 
asari lug‘atshunoslikka bag‘ishlangan. Unda arab tilining fasohati, 
mukammalligi haqida so‘z boradi. Fikrni chiroyli ibora va so‘zlar bilan 
ifodalash, so‘z boyligidan ustalik bilan foydalanish uchun kishi fasohat, 
balog‘at ilmlaridan yaxshi xabardor bo‘lishi kerak. 
Buning uchun so‘zni to‘g‘ri, o‘z o‘rnida ishlatish, qoidaga muvofiq 
so‘zlash va yozish ham kerak bo‘lgan. “Al-foiq fi g‘arib al-hadis” 
(“G‘arib 
hadislar haqida qimmatli kitob”) 
asari hadisda uchraydigan, ma’nosini 
anglash qiyin bo‘lgan iboralar, so‘zlar haqida. “Atvoq uz-zahab fil-mavo’iz 
val-xutab” 
(“Xutbalar va va’zlar bayonida oltin shodalar”) 
― nasihatomuz 
maqolalar to‘plamidan iborat. “Al-Kashshof an haqoiq it-tanziyl va uyun il-
aqoviyi fi vujuh it-ta’viyl” 
(“Qur’on haqiqatlari va uni sharhlash orqali 
so‘zlar ko‘zlarini ochish”
) asari Qur’on tafsiriga bag‘ishlangan. 
Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: “... o‘rta asrlarda 
Xorazm diyoridan olis Arabistonga borib, arab tili gramatikasini mukammal 
tarzda ishlab chiqqan, ilm-fanning ko‘plab boshqa sohalarida ham shuhrat 
qozongan Mahmud az-Zamaxshariy bobomizni esga olaylik. O‘zining 
jismoniy nogironligiga qaramay, dunyoning ko‘plab mamlakatlariga 
mashaqqatli safarlar qilgan, teran bilimi va ilmiy salohiyati bilan butun islom 
olamini lol qoldirgan bu zot, hech shubhasiz, xalqimiz uchun ma’naviy 
etuklik timsoli bo‘lib qolaveradi”
5
. 
Yuqorida ism-shariflari aytilgan islomshunos allomalarimizdan 
tashqari yurtimiz tarixida, uning ma’naviy sarchashmalarida sezilarli iz 
qoldirgan, ularni o‘z pok ta’limotlari ila boyitgan ulug‘ salaflarimiz ―