8-Mavzu: Sharq uyg`onish davri madaniyati Reja

Ahmad YAssaviy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Qaffol SHoshiy, Najmiddin 
Kubro, 
Bahouddin 
Naqshband, 
Xo‘ja 
Ahror 
Valiy
kabi 
bobokalonlarimizning aziz nomlari tiklanib, asarlari chop etilib, bebaho 
meroslaridan bahra olayapmiz. 
8.3. Sharq uyg‘onish davrida ilm-fan ravnaqi 
Abbosiy xalifalar al-Mansur (754-775), Xorun ar-Rashid (786-809) va 
uning o‘g‘li al-Ma’mun (813-833) ilm-fan, ayniqsa, falsafa, matematika, 
astronomiyaning rivojiga xayrihohlik bildiribgina qolmay, unga homiylik 
qildilar. Xorun ar-Rashid davrida Bag‘dodda ko‘plab kutubxonalar tashkil 
etiladi. Ularning eng yirigi halifa kutubxonasi edi. Kutubxonalarga 
halifalikning turli mintaqalari va xorijiy yurtlardan kitoblar keltirildi, ularni 
ko‘plab tarjimonlar, olimlar boshqa tillardan arab tiliga ag‘daradilar. 
5
Karimov I.A. YUksak ma’naviyat- engilmas kuch, –Toshkent; “Ma’naviyat”, 2008. 39-bet. 

---

Bag‘dodda ijod etgan olimlarning ko‘pchiligi yurtdoshlarimiz bo‘lib, “arab 
fani” deb atalmish ilmning aksariyat ijodkorlarini tashkil etdilar. 
Xorun ar-Rashidning o‘g‘li Ma’mun avval Xorazm, keyinchalik 
Xuroson noibi etib tayinlangan edi. Ma’mun yoshligida yaxshigina ma’lumot 
olgan va otasi kabi ilm-fan rivojiga homiylik qiluvchi shaxs bo‘lgan. 
Ma’mun Marvda o‘z atrofiga Xorazm, Farg‘ona, So‘g‘d, SHosh, Forob kabi 
o‘lkalardan olimlarni to‘plab, ularning ilmiy-ijodiy faoliyatlariga sharoit 
yaratib bergan. Ular Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abul Abbos Ahmad 
ibn Muhammad ibn Kasr al-Farg‘oniy, Abbos Ahmad ibn Muhammad Abbos 
ibn Abdulloh al-Marvaziy, Abbos ibn Said Javhariy, Abu Bakr Ahmad bin 
Ali al-Marvaziylar edilar. 
Ming yillar davomida jahon savdo yo‘llari chorrahasida joylashgan 
Markaziy Osiyo mintaqasida o‘ziga xos madaniyat mavjud bo‘lgan. O‘rta 
asrlarda ham ilg‘or madaniyat, ilm-fan xuddi aynan Markaziy Osiyo 
hududida 
rivojlanishi 
va 
keyinchalik 
Bag‘dod 
akademiyasining 
shakllanishida hal etuvchi rol o‘ynagani tabiiy holdir. Sankt-Peterburglik 
olim B.I.Marshak bu haqda shunday deb yozadi: “Bu davr O‘rta Osiyo, Eron, 
Xuroson madaniyati, fani, adabiyoti va san’atining arablar tomonidan bosib 
olingan mamlakatlarga o‘ta keng tarqalgan va bu madaniyatning arablar 
tomonidan o‘zlashtirilgan davri edi. Siyosiy hokimiyat arablar qo‘lida 
bo‘lgani bilan madaniy hukmdorlik ular tomonida edi. Hamma diplomatlar, 
arab tilida yozgan olimlar, shoirlar bekorga Markaziy Osiyo va Xurosondan 
chiqmagan edilar”. 
Al-Ma’mun halifa bo‘lgach, Movarounnahrda boshlangan hayrli ish ― 
ilm-fan rivojiga homiylik qilishni kengroq miqyosda davom ettirdi. Al- 
Ma’mun davridan boshlab, tabobat, falsafa, falakiyot, matematika kabi 
fanlarga oid risolalar (
Platon –“Qonunlar”, “Timey”, Aristotel ― “Siyosat”, 
“Kategoriyalar”, “Analitika”, “Odob”, “Qalb haqida”) 
grek, suryoniy, 
sanskrit, pahlaviy va xorazm tillaridan arab tiliga ag‘dariladi, buning 
natijasida o‘sha davrgacha insoniyat yaratgan ma’naviy boyliklarni 
o‘zlashtirish va rivojlantirish osonlashadi.