|
Sodda otlar
|
Qo‘shma otlar
|
Juft otlar
|
Takroriy otlar
|
daraxt
|
qo‘ziqorin
|
dori-darmon
|
non-pon
|
yer
|
achchiqtosh
|
yosh-qari
|
choy-poy
|
osmon
|
uchburchak
|
qo‘ni-qo‘shni
|
osh-posh
|
yer
|
belkurak
|
ota-ona
|
ko‘z-po‘z
|
quyosh
|
belbog‘
|
aka-uka
|
|
tesha
|
tustovuq
|
qarindosh-urug‘
|
|
Shu tariqa, topshiriqni bajargan o‘quvchilar navbati bilan rag‘batlantiriladi.
Navbatdagi topshirig‘imiz o‘zlashtirishi o‘tacha bo‘lgan o‘quvchilar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, unda o‘quvchilarga matn taqdim etiladi. O‘quchilar matn tarkibidagi sodda, qo‘shma va juft otlarni topib, ularni izohlab berishlari kerak bo‘ladi.
Topshiriq. Bog‘da zotli, asil olmalar, xilma-xil gilos-olchalar, kursillama nashvati, yumshoq xushbo‘y noklar, achchiq va chuchuk tuyatish anorlar va boshqa-boshqa meva daraxtlari ko‘p. Tokzorga kelsak, husayni, yakdona, shivirg‘oni, charosdan boshlab tanako‘zi, qorajanjal, bedona kishmishga qadar turli-tuman navlar bor. (Oybek)
O‘quvchilar matn tarkibidagi otlarni topib, ularni tuzilishiga ko‘ra turlarga ajratadilar.
Keyingi topshiriq esa o‘zlashtishi yaxshi bo‘lgan o‘quvchilarga taqdim etiladi. Bu shartda, o‘quvchilarga tabiat tasviri tushirilgan surat taqdim etiladi. Shu surat asosida o‘quvchilar matn tuzishlari kerak bo‘ladi va tuzgan matnlarida otlarning tuzilishiga ko‘ra turlaridan ham foydalanishlari lozim. Bu shart orqali o‘quvchilarning ijodkorlik qobilyatlari rivojlanishiga ham erishiladi. Bundan tashqari, ushbu mashg‘ulotlar o‘quvchilar xotirasida yana ham ko‘proq saqlanishida hamda bunday so‘zlarni o‘z o‘rnida ishlatib, o‘z so‘z boyligini oshirishga xizmat qiladi. Shu tariqa o‘quvchilar o‘tilgan mavzu bo‘yicha kerakli bilimlarga ega bo‘ladilar.
Bunday o‘yin va topshiriqlar o‘quvchilarni zukkolikka, topqirlikka o‘rgatadi va, bundan tashqari, ular o‘tilayotgan yangi mavzuni yanada ko‘proq va aniqroq tushunishlariga yordam beradi. Bu esa ularning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirishga hamda boyitishga xizmat qiladi.
6-sinf “Ona tili” darsligida keltirilgan sizfat so‘z turkumini o‘qitish bo‘yicha ham turli zamonaviy pedagogic usullardan foydalanish mumkin. Masalan, sifat so‘z turkumi bo‘yicha darsni tashkil qilishda quyidagi usullardan foydalanishni tavsiya etish mumkin.
Bu darsda o‘quvchilardan sifat so‘z turkumi haqida ma’lumot so‘raladi, chunki o‘quvchilar quyi sinflarda sifat haqida dastlabki tushunchlarga ega bo‘lganlar. Ular o‘z fikr-mulohazalarini bayon etib bo‘lishgach, o‘quvchilarning ma’lumotlari o‘qituvchi tomonidan umumlashtiriladi va sifat so‘z turkumi haqida umumiy ma’lumot beriladi. O‘qituvchi bu mavzuni ham oldingilari kabi o‘quvchilarga sodda, aniq, ravon qilib batafsil tushuntirishi kerak.
Otga bog‘lanib, uning belgisini bildiradigan va “qanday?”, “qanaqa?” so‘roqlariga javob bo‘ladigan so‘zlarga sifat deyiladi. Masalan: chiroyli ko‘ylak, baland bino, devoriy gazeta, qiziq gap, kuzgi ekin kabi. Sifatlar tarkibiga ko‘ra tub va yasama sifatlarga bo‘linadi. Tarkibida so‘z yasovchi qo‘shimchalar bo‘lmagan sifatlar tub sifatlar, asos va so‘z yasovchi qismdan iborat bo‘lgan sifatlar esa yasama sifatlar hisoblanadi. Yasama sifatlar asosga qo‘shimchalar qo‘shish yoki so‘z qo‘shish yo‘li bilan hosil qilinadi. Sifatlar tuzilishiga ko‘ra sodda, qo‘shma, juft va takroriy bo‘ladi.
Bir asosdan iborat bo‘lgan sifatlar sodda sifatlar sanaladi; oq, baland, shirin kabi. Ikki va undan ortiq asosdan tarkib topgan sifatlar qo‘shma sifatlar hisoblanadi. Qo‘shma sifatlar, asosan, qo‘shib yoziladi: erksevar, ochko‘z, kulrang, mehmondo‘st, devqomat, sheryurak kabi. O‘zaro yaqin yoki zid ma’noli ikki asosning juft kelishidan hosil bo‘lgan sifat juft sifat hisoblanadi. Juft sifat qismlari chiziqcha bilan yoziladi. Masalan: qing‘ir-qiyshiq, g‘adir-budur, egri-bugri, katta-kichik kabi. Juft sifat qismlari -u, -yu qo‘shimchalari vositasida bog‘lansa, ular ajratib yoziladi: yakka-yu yagona. Bir asosning aynan takrorlanishidan hosil bo‘lgan sifat takroriy sifat sanaladi. Takroriy sifatlar belgini ta’kidlab, kuchaytirib ifodalaydi. Takroriy sifat qismlari chiziqcha bilan ajratib yoziladi: katta-katta, yangi-yangi.
Shundan so‘ng o‘quvchilar mavzuni qay darajada tushungan-tushunmaganligini ularga bir qancha topshiriqlar berib aniqlab olamiz. Buning uchun, eng avvalo, “Aqliy hujum” metodini qo‘llagan holda, o‘quvchilarga bir qancha savollar bilan murojaat qilamiz. So‘raladigan o‘quvchilarni shunchaki emas, balki, ma’lum bir maqsad bilan tanlash lozim. Deylik, iqtidorli o‘quvchilardan ularni yanada hushyorlikka chaqirish uchun, yaxshi o‘zlashtira olmaydiganlardan esa mavzuni qay darajada tushunganliklarini aniqlash maqsadida, tartibsiz o‘quvchilardan ularni darsga jalb qilish uchun so‘rash mumkin. Shunga qarab, bugungi darsni qanday olib borishimiz kerakligi haqida tasavvurga ega bo‘lamiz. O‘quvchilarning qay darajada o‘zlashtirganliklarini tekshirish uchun uarga quyidagi savollar orqali murojaat qilishimiz mumkin.
Savollar:
O‘qituvchi: sifat so‘z turkumi deganda nimani tushunasiz?
O‘quvchi: otlarga bog‘lanib, ularning belgi-xususiyatini bildiradigan so‘zlar.
O‘qituvchi: sifatlar tuzilishiga ko‘ra necha guruhga bo‘linadi?
O‘quvchi: to‘rt guruhga .
O‘qituvchi: bir asosdan tarkib topgan sifatlar qanday sifatlar deyiladi?
O‘quvchi: sodda sifatlar.
Qo‘shma sifatlar qanday yasaladi?
O‘quvchi: birdan ortiq asoslarning birikuvidan yasaladi.
Aynan shu savollarni ayrim o‘quvchilardan so‘aramasdan butun sinfdan yozma tarzda so‘rash ham mumkin. Buning uchun “Ham chaqqonmiz, ham dono” ta’limiy o‘yinini o‘tkizamiz.
Bunda savollar sonini 10 ta yoki undan ko‘proq qilib, yopiq test ko‘rinishida olamiz. O‘qituvchi savollarni o‘qiydi. O‘quvchilar javoblarni yozib boraverishadi. So‘ng qog‘ozlar yig‘ib olinadi. Bu hamma o‘quvchilarni qisqa vaqt ichida baholash hamda o‘tgan mavzu yuzasidan olgan bilimlari haqida real ma’lumotga ega bo‘lish imkonini beradi. Shu bilan bir qatorda, o‘quvchilarda tezkorlikni, tez qabul qila olish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Keyin esa o‘quvchilardan yangi mavzuni qay darajada tushungan-tushunmaganliklari umumiy tarzda so‘ralib aniqlanadi.
Demak, sifat so‘z turkumi belgi bildirish xususiyatiga ega bo‘lgan so‘zlardir.
Buni tushuntirish uchun quyidagi usuldan foydalansak ham bo‘ladi.
Shirin, qizil, katta, baland, go‘zal (sodda sifatlar).
Erksevar, ochko‘z, kulrang, mehmondo‘st, devqomat, sheryurak (qo‘shma sifatlar).
Qing‘ir-qiyshiq, g‘adir-budur, egri-bugri, katta-kichik (juft sifatlar).
Katta-katta, yangi-yangi (takroriy sifatlar).
Yoki mavzuni yanada kengroq tushuntirish uchun quyidagi ko‘rgazmali qurollardan foydalansak ham bo‘ladi.
Bunda doskaga bahor manzarasi tasvirlangan surat ilinadi va o‘quvchilarga shu surat asosida sifatlarni ishtrok etkizib, matn tuzish topshirig‘i beriladi.
Shu tariqa o‘quvchilarga mavzu iloji boricha soddaroq qilib tushuntiriladi. Shundan so‘ng o‘tilgan mavzuni mustahkamlash bo‘yicha topshiriqlar beriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
