1
4-tema. Házirgi ádebiy processte proza
Jobası:
1.
Kishi epikalıq janrlarǵa sholıw.
2.
Povest janrındaǵı kórkemlik izleniwshilik.
3.
Roman janrınıń ádebiy processtegi ornı.
Tayanısh sózler:
janr,
epika, kishi epikalıq janrlar, gúrriń, ocherk, novella,
felyeton, esse, drabbl, povest, kórkemlik
izleniwshilik, urıs teması, tábiyat teması,
tubalawshılıq dáwiri teması, tariyxıy tema, kórkem realistlik povestler, mifologiyalıq
hám realistlik súwretlewler sintezi, detektiv povestler, fantastikalıq povestlar, hújjetli
povestler, tariyxıy povestler, tariyxıy-publicistikalıq povest, yumor-satiralıq
povestler, psixologiyalıq povest, liriko-psixologiyalıq povest, epikalıq hám dramalıq
sıpatlardıń sintezi, bayanlaw usılı, dástúriy bayanlaw usılı, absurd súwretlewler,
roman, tendenciya, stil.
1.
Kishi epikalıq janrlarǵa sholıw
Ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq jazıwshıları da jámietlik, siyasiy ózgerislerdi
esapqa alǵan halda qálem terbetti. Usı dáwirge shekem kórkem sóz ustalarımız, sonıń
ishinde, prozaiklerimiz de belgili bir sheklengen temalar átirapında shıǵarmalar
dóretip keldi. Máselen ózleriniń roman, povestlerin kóbinese ya alıs ótmish
waqıyalarına, ya birde Oktyabr awdarıspaǵı waqıyalarına qurdı. Bul jolda, álbette,
olar belgili tabıslarǵa da eristi. Biraq, bunda kommunistlik ideologiyanıń tásiri basım
boldı. Máselen, 1920-30-jıllardaǵı qıyan-kesti tariyxıy waqıyalar, kolxozlastırıw hám
sovetlestiriwge baylanıslı sovet húkimetiniń júrgizgen siyasatı haqqında haqıyqatlıqtı,
ol dáwirdiń qarama-qarsılıqlı xádiyseleri haqqında shınlıqtı jazıw múmkin bolmadı.
Al, eger bul temaǵa arnalǵan dóretpeler jazılsa da, olar siyasiy qáliplerdiń
sheńberinen shıǵıp kete almadı. Bunıń tásiri jazıwshılarımızdıń
bir birine qarama-
qarsı klasslardıń gúresine shennen tıs itibar beriwlerinde, qaraqalpaq urıwları
arasındaǵı alawızlıqtı hádden tıs bórttirip kórsetiwinde, iyshan-burınǵı ziyalılırımız
bolǵan ruwxanıylardıń kelbetine qara boyawlardı ayawsız jaǵıwında, jasalma konflikt
jasawǵa umtılıwshılıqta, bolsheviklerdiń obrazın shennen tıs ideallastırıp
súwretlewlerinde h.t.b. kórindi.
1990-2020-jıllardaǵı qaraqalpaq prozasında kishi epikalıq janrlardıń rawajlanıw
baǵdarları qanday? Onda qanday kórkemlik jetiskenlikler hám kenshilikler seziledi?
Mine, búgingi lekciyamızda usılarǵa juwap izlewdi maqul kórdik. Bunıń ushın sizler
menen qısqasha blic-soraw ótkergenimzi maqul boladı dep oylaymız.
Sizińshe, ne ushın házirgi ádebiy processte felyeton janrı kórinbeydi? Biz ne
ushın bul janrdı joytıp aldıq. Biziń ádebiyatshılarımızǵa bul máselede belsendilik
jetispey me yaki usı janrdıń ornın basatuǵın, basqasha aytqanda felyetonnıń
belgili
bir kórkemlik qásiyetleri basqa janrdıń, aytayıq, esseniń payda bolıwı hám
rawajlanıwı menen usı janrǵa ótip kett me?
Ekinshiden, nege jergilikli jazıwshılar óz shıǵarmasına durıs janrlıq atama qiya
almaydı. Máselen, usı másele boyınsha ózbek ilimipazı Abdiǵafur Rasulovtıń mına
2
pikirlerin keltirip ótiw orınlı dep oylayman. «Men házirgi prozanıń úsh máselesi
haqqında toqtalmaqshıman. Birinshisi, házirgi prozadaǵı ózgeris, jańalanıw,
izlenislerdi qalay etip anıq kóre biliw, onıń ósiwine tásir etiw máselesi. Ekinshisi,
házirgi prozanı kimler jaratıp atır, olardıń kórkem potencialı, teoriaylıq tayarlıǵı,
turmıs tájiriybesi, jáhán prozasınıń rawajlanıwın ańlawı, onda óz ornın belgilep alıw
dárejesi qanday? Úshinshisi, prozanıń qaysı janrında házirgi dáwirdiń ruwxın tereń,
sheberlik penen sáwlelendiriw jaǵdayı anıq kórinip atır degen másele» («О’zAS»,
2005, 20-may, №21).
Sonday-aq, jáne bir ózbek ilimpazı Adhambek Álimbekovtıń
«Shınında da, milliy prozamız turmıslıq anıqlıqtan joqarıraq reallıqqa:
qaharmanlardıń quramalı tábiyatı hám dóretiwshilerdiń filosofiyalıq pikirlewlerin
sáwlelendiriw dárejesine kóterildi» («O’zAS», 2005, 20-may, №21) degen pikirlerin
keltiretuǵın bolsaq, házirgi qaraqalpaq prozasınıń rawajlanıw dárejesinde kishi
epikalıq janrlardıń, atap aytqanda gúrrińlerdiń tutqan ornı qanday,
milliy prozada
turmıstı filosofiyalıq, psixologiyalıq súwretlewge umtılatuǵın avtorlar yaki
shıǵarmalar nar ma? Óytkeni, ózbek ádebiyatshısıs Bahadır Karimovtıń durıs
kórsetkenindey: «Sezim-tuyǵılar, ázeliy temalar hám ólmes qádiriyatlardı ulıǵlaǵan,
ádebiylikke dawager dóretpeler – arzıw» («ózAS», 2006, 19-may, №20).
Ǵárezsizlik dáwirindegi prozanıń, sonıń ishinde kishi epikalıq janrlar esaplanǵan
gúrrińlerdiń rawajlanıw baǵdarları, kórkemlik dárejesi haqqında ilimiy-teoriaylıq
hám ádebiy sın pikirler P.Nurjanovtıń «Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası»
1
dep atalǵan oqıw qollanbasında, izertlewshi Z.Qıtaybekovanıń bir qatar
maqalalarında
2
, sonday-aq ádebiy jıl juwmaqlarında
3
sáwlelendi.
Ásirese, ǵárezsizlik dáwirinde búgingi kún qaharmanınıń obrazın jaratıw hám
onda joqarı insanıylıq pazıyletler:
mehir-muhabbat, miyrimlilik, ar-namıs, ádep-
ikramlılıq, keńpeyillik sıyaqlı qásiyetlerdiń sıńdiriliwi, sonday-aq, usı obrazlar arqalı
global máselelerdiń keń jámiyetshilik názerine usınılıwı milliy ádebiyatımızda,
atap aytqanda epikalıq shıǵarmalarda qalay sáwlelenip atır? Onı sáwlelendiriwde
aldınǵı dáwir prozasınan qanday ózgeshelikler bar? Onda kórkem sheberlik sezile
me?
Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq prozası burın qol urılmaǵan temalarǵa, ideyalarǵa
qálem terbetiwde, el tariyxında úlken ornı bar real shaxslardıń kórkem obrazın
jaratıwda, qaharman xarakterin jasaw jolında burınǵı qatıp qalǵan kestelerden,
stereotiplerden qutılıwda, jańasha janrlıq, stillik shoqqılardı
iyelewde belgili
tabıslarǵa eristi (П.Нуржанов. Ғәрезсизлик дәўириндеги қарақалпақ прозасы
(«ХХ әсир қарақалпақ әдебияты» пәни бойынша оқыў қолланбасы). Нӛкис,
«Билим», 2003).
Házirgi qaraqalpaq prozasınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarındaǵı tiykarǵı
1
Нуржанов П. Ғәрезсизлик дәўириндеги қарақалпақ прозасы («ХХ әсир қарақалпақ әдебияты» пәнинен
қосымша оқыў қолланбасы). Нӛкис, 2003.
2
Қытайбекова З. Гүрриң жанрының изертлениў бағдарлары. // «ӚзИАҚҚБ хабаршысы», 2002, №3; Усы автор.
Ғәрезсизлик дәўири гүрриңлеринде шеберлик мәселеси. // «Әмиўдәрья», 2002, №5; Усы автор
Ɵ.Ембергеновтың гүрриңлеринде сюжетлик ӛзгешеликлер. «Ilim hám jámiyet», 2014, №4; Усы автор.
Қарақалпақ
гурриңлериниң изертлениў тарийхынан. «Ilim hám jámiyet», 2017, №2.
3
Абдиев А. Киши жанрға үлкен дыққат керек. // «Қарақалпақ әдебияты», 2012, март, №3; Атажанов Ә. Ири
жанрдың әҳмийетли машқалалары. // «Қарақалпақ әдебияты», 2013, март, №3; Усы автор. Проза жанры. //
«Қарақалпақ әдебияты», 2015, март №3; Абдиев А. Гүрриң жанрының жаңаланыўлары. // «Қарақалпақ
әдебияты», 2017, март, №3; Мәмбетов Қ. Кӛркем сӛз ӛнери. // «Қарақалпақ әдебияты», 2018, апрель, №4.
