Qaraqalpaq ádebiyatínda drabbl janrí
Kórkem ádebiyatta jańa janrlardıń payda bolıwı – jańalıq, al onıń basqa
xalıqlardıń ádebiyatına taralıwı sol janrdıń jetiskenligi desek boladı. XX ásirde Batıs
9
Алламбергенов К. Новелла жанрының жетик шебери. // «Әмиўдәрья», 1970, №1, 74-76-б.б.
9
ádebiyatında payda bolǵan «drabbl» atlı kishi kólemli prozalıq shıǵarma payda
bolıwı menen-aq ádebiy janr sıpatında tez jetilisti hám basqa xalıqlar ádebiyatına keń
tarqaldı.
Internette «drabbl» terminine «Inglis tilinen awdarǵanda Drambl – bul júz sóz
kólemindegi qısqa kórkem shıǵarma. Drabbldiń maqseti qısqalıq, avtordıń
sheklengen mákanda óziniń qızıqlı hám áhmiyetli ideyaların sáwlelendiriw uqıbın
tekserip kóriw…» ushın jazılatuǵın kórkem shıǵarma sıpatında anıqlama berilgen.
Baspasózde berilgen maǵlıwmatlarǵa kóre «Drabbl (inglisshe «bólek, bólim»)
gúrrińniń eń qısqa túri
10
. Onda qanday da bir waqıya qısqa sóz etilip, kútilmegen
juwmaq penen tamamlanıwı kerek. Drabbl birinshi márte 1980-jılı Ullı Britaniyada
ádebiy shıǵarmanıń qısqa janrı sıpatında tán alınǵan. Bunnan keyin Evropanıń basqa
mámleketlerine tarqalǵan. Kólemi 100 sózden, keyinirek 55 sózden aspaǵan
drabbllerge tańlaw da ótkerilgen. Ernest Xemingueydiń bir qısqa gúrrińi barı-joǵı altı
sózden ibarat: «Ol hayalınıń qandarına sút ishkizer edi». Yamasa jáne bir gúrrińi:
«Sınǵan terezeniń sırtına mınaday jazıw jazılǵan: «Jańadan turmıs qurǵanlar»
11
.
Demek, drabbllerdiń payda bolıwı Evropa ádebiyatınan, yaǵnıy belgili jazıwshı
Ernest Xeminguey (1899-1961) dóretiwshiliginen baslanadı. Ol óziniń qısqa qatarlı
gúrrińleri menen dúnyaǵa málim boldı.
Qaraqalpaq ádebiyatına eń birinshi ret «drabbl» atamasın alıp kirgen hám ádebiy
proсesste usı atama menen birinshilerden bolıp shıǵarmalar járiyalaǵan jazıwshı
M.Nızanov boldı. Ol «Qaraqalpaqstan jasları» gazetasınıń 2017-jıl 2-fevral (№6
(7918) sanında «Drabbller» degen atama astında 9 drabblin járiyaladı. Onda jazıwshı:
«… Júdá qısqa gúrrińler jazıwda men de bir neshe márte mashqı etkenmen. Máselen,
aldın járiyalanǵan «Qosımsha soraw», «Jaza qurıq», «Rul», «Arzan em» solar
qatarınan. Búgingi sizlerdiń názerińizge usınılıp otırǵan qısqa gúrrińlerdi birinshi
márte «drabbller» dep atadım»
12
dep keltiredi. Gazetanıń usı sanında avtordıń
«Árman», «Hár zamanǵa bir zaman», «Ana», «Ómir», «Ǵáremet», «Bóteke»,
«Keshki máhál», «Kútiw», «Jubanısh» dep atalǵan drabblleri járiyalandı. Demek,
qısqa gúrrińlerdiń úlgileri M.Nızanov dóretiwshiliginde aldın da bar edi. Biraq,
«drabbl» degen janrlıq atama menen soń járiyalandı.
Drabbllerdiń ataması hám teması hár túrli boladı. Tema shıǵarmanıń mazmunın
belgilewge xızmet etedi. Drabbller, kóbinese, birdey dúziliske iye boladı hám
aldınnan hesh qanday maǵlıwmat bermey turıp, keskin waqıyalar baslanadı. Onıń
waqıyaları da baslanıwı sıyaqlı qısqa waqıt ishinde aqırına jetip qaladı.
Drabbller forması jaǵınan kishi kólemdegi shıǵarma bolǵanı menen, olar úlken
turmıslıq, filosofiyalıq hám didaktikalıq máselelerdi qozǵaydı. Ol sáwlelendirgen
teması, kótergen probleması hám aytajaq ideyası menen úlken bir romannıń,
povesttiń mazmunın qamtıwı múmkin. Sonlıqtan, drabbl janrındaǵı dóretpe oqıwshını
tereń oylanıwǵa, turmıslıq, jámiyetlik máselelerden ózinshe juwmaq shıǵarıwǵa
shaqıradı.
Ullı rus jazıwshısı Chexov «Mazmunlı sóylew – bul qısqa sóylew» dep ózine
hám barlıq jazıwshılarǵa dóretiwshilik talap qoyǵan bolsa, ózbek ádebiyatında kishi
10
http: // wikipedia.ru
11
Нызанов М. Драббллер. // «Қарақалпақстан жаслары», 2017, 2-февраль, №6 (7918).
12
Sonda.
10
janrdıń úlken ustası A.Qahhar qısqa gúrrińlerinde-aq úlken turmıslıq, jámiyetlik h.t.b.
problemalardı qısqalıq penen sheber ashıp bergen. Qaraqalpaq jazıwshısı
M.Nızanovtı bolsa, belgili ózbek jazıwshısı Nasır Fazılov «Qaraqalpaqlardıń A’ziz
Nesini» dep ataydı. Sebebi, M.Nızanov óziniń sheber jazılǵan yumor-satiralıq
gúrrińleri menen tek qaraqalpaq prozasında ǵana emes, al ózbek ádebiyatında da
satira hám yumor janrınıń úlken wákiline aylanıp úlgerdi
13
.
Al, gúrriń janrında mol tájiriybe hám sheberlikke, ózine tán jazıw stiline iye
bolǵan jazıwshı M.Nızanovtıń gúrrińniń qısqa túri bolǵan drabbllerge qol urıwı
prozada qısqalıqqa, bayanlawda poetikalıq tereńlikke, janr tańlawda ádebiy
jańashıllıqqa umtılıwınıń bir kórinisi dep qarawǵa boladı.
Solay etip, drabbller óziniń jazılıw qaǵıydalarına iye bolıp, jazıwshı bul
talaplarǵa tolıq ámel qılıwı kerek boladı. M.Nızanovtıń drabbllerinde qısqalıq hám
lakonizm, filosofiyalıq tereńlik hám didaktikalıq mazmun bar. Kórkemlik jaqtan
úlken bir ideyanı sáwlelendiredi. Hár bir drabbldiń ózine tán mazmunı bolıp, onda
sóz etilejaq waqıyanıń kulminatsiyalıq momentin oqıwshı sezip otıradı, al jáne
birewlerinde bolsa, oqıwshı buǵan úlgere almay qaladı. Onda final sırlı beriledi de,
belgili oy juwmaǵına keliw, teksttiń astarın (podteksti) ańlap alıw oqıwshınıń ózine
qaldırıladı. M.Nızanovtıń “Hár zamanǵa bir zaman”, “Ómir” atlı drabbllerinde tez pát
penen rawajlanıp baratırǵan dúnya haqqında, onıń insan turmısına tásiri, ulıwma, bul
dúnyada insannıń tutqan ornı tuwralı filoosofiyalıq pikirler beriledi. Mısalı, “Hár
zamanǵa bir zaman” drabbliniń mazmunı tómendegishe:
«Qız on altı jasında gúlmıyıqlı arbada uzatıldı. Seksen jasında ǵarrısı menen
limuzinde aylandı».
Bul drabbl toǵız sózden ibarat. Onda epikalıq janrlardaǵıday syujet joq. Degen
menen, bunda poetikalıq mazmun bar. Biraq insan ómiriniń jaslıq hám ǵarrılıq
dáwirine tán quwanıshlı kúnlerdiń tez ótip ketkenligi sıyaqlı drabbl de qısqa
tamamlanıp qaladı. Bunda zaman jetiskenlikleri, dúnya jańalıqları bir insannıń qısqa
ómiri arqalı ashıp beriledi. On altı jasında gúlmıyıqlı arbada uzatılǵan qız, qarıyalıq
dáwrandı limuzinge minip ótkermekte. Solay etip, keshe ǵana baxıtlı kúnlerin kútip
alǵan qız búgin qarıyalıq dáwirine jetip keldi. Bunı ashıp beriw ushın avtor
shıǵarmada leksikalıq birliklerden, atap aytqanda gónergen sóz hám neologizmnen
sheberlik penen paydalanadı. Máselen, avtor bir adamnıń (qızdıń) ótken ómiri menen
házirgi kúnin gónergen (gúlmıyıqlı arba) hám neologizm (limuzin) sózler arqalı
qarama-qarsı qoyıp salıstıradı. Bunda gúlmıyıqlı arba hám limuzin dáwir ózgerislerin,
onıń gúwası bolǵan adamnıń jekke ómirindegi ózgerislerdi, jańalanıwlardı
súwretleydi. Ulıwma, bul drabbl insan ómiriniń mazmunı haqqında.
“Ómir” atlı drabblinde de insan ómiriniń mazmunı antitezalıq usılda ashıp
beriledi. Drabbldiń qurılısı otız sózge jetpeydi:
«Ol birinshi márte kózin ashqanda kimnińdur qolında jıltırap janǵan shútik
shıranı kórdi. Aqırǵı márte kóz jumǵanda bolsa, tóbesinde álwan túske dónip turǵan
altın jalatılǵan lyustraǵa qarap qúlimsiregenshe jan berdi».
Bul dóretpe de joqarıdaǵı drabbldiń mazmunı menen ózekles. Bul hám
filosofiyalıq mazmundaǵı shıǵarma. Onda da insan ómiriniń mazmunı onıń jaslıq
13
Қурамбоев К. Адабий жараѐн, ижод масъулияти, адабий алоқалар (сайланма мақолалар). Тошкент. Cho’lpon
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2009, 372-б.
11
hám ǵarrılıq dáwiri menen qarama-qarsı qoyıp súwretlenedi. Bunda avtor gónergen
sóz (shútik shıra) hám neologizm (lyustra) sózlerdi qarama-qarsı qollanıw arqalı
antitezalıq usıldı payda etip, shıǵarmanıń tásirsheńligin hám kórkemligin arttırǵan.
Dáslebinde dúnyanı shútik shıranıń emeski jaqtısında kórip tanıǵan adamnıń óz ólimi
aldında onıń qanshelli dárejede reńlerge bay, ómirdiń qanshelli dárejede qádir-
qımbatınıń joqarı, bahalı ekenligin ańlap jetiwi onıń eziwindegi kúlki arqalı ashıp
berilgen. Bul súwretlewler oqıwshıda filosofiyalıq oy-pikirlerdi hám muńlı
(elegiyalıq) sezimlerdi payda etedi. Ulıwma, M.Nızanov drabblleriniń kórkemligin
támiyinlewde dialoglar, detallar, allegoriyalıq súwretlewler, leksikalıq jaqtan
gónergen sózler, neologizmler, parallelizm hám antitezalıq súwretlew usılları kóplep
ushırasadı, sonday-aq awızeki sóylew stilinen kóbirek paydalanıladı. Bul jazıwshı
drabblleriniń tásirsheńligin, kórkemligin arttıradı.
M.Nızanov drabblleri oqıwshını filosofiyalıq jaqtan tereń pikirlewge úyretedi,
durıs sheshim qabıl etiwge baǵdarlaydı. Biz bul kishkene maqalamızda jazıwshınıń
«Qaraqalpaqstan jasları» gazetasında járiyalanǵan dáslepki drabblleri tiykarında ǵana
pikir júrittik. Avtordıń sońǵı dáwirde dóretilgen drabblleri onıń 2017-jılı «Bilim»
baspasınan shıqqan «Sen kúymeseń, men kúymesem…» dep atalǵan toplamına
kirgizilgen. Keleshekte bul drabbllerdi ilimiy izertlewlerdiń, ádebiy sınnıń obyektine
aylandırıw dáwir talabı
14
.
Do'stlaringiz bilan baham: |