4-tema. Házirgi ádebiy processte proza Jobası: Kishi epikalıq janrlarǵa sholıw

«Júktiń ústinde iyretilip jatırǵan úlken qara jılan 
basın tik kóterip, Sabırǵa aybat shekti. Ayaqlarınan jan ketip, ornınan qıymıldawǵa 
shaması kelmey, birazdan keyin esin jıynaǵan Sabır esikke qarap áste sheginsheklep, 
jılıslay berdi. Esikti sırtınan tars jawıp, diywalǵa súyenip, júresine otıra ketti. Ol ele 
ózine kele almas, júreginiń qattı soǵıwı ózine anıq esitiler edi...»
7
. Biraq jılan oǵan 
báribir tınıshlıq bermeydi. «Sabır kózlerin jumsa – áke kelbeti, ashsa – qadalıp turǵan 
qara jılan tınısh qoymadı. 
«Árwaq!» Birden basına kelgen bul pikirden shorshıp tústi: 
«Bul – ákemniń árwaǵı. Ol endi meni tınısh qoymaydı, bilemen. Sebebi, men óz 
ákesiniń qanı tutqan, óz ákesin óltirgen, ǵarǵısqa duwshar bolǵan perzentpen»
. 
Demek, gúrrińde bul mifologiyalıq súwretlewler avtor ideyasın ashıw ushın 
kórkemlik maqsette qollanılǵan. Shıǵarmada ózligin joǵaltqan qaharmannıń aqır-
sońında óz janına qaslıq etiwi (asılıp óliwi) bolsa, tómendegidey súwretlewler arqalı 
tásirli beriledi: 
«... Jáne aldında qara jılan payda boldı. Bul saparı Sabır negedur 
jılannan onsha seskenbedi. «men seni tanıdım. Sen – meniń ákemniń árwaǵısań ǵoy, 
solay emes pe? Mennen ósh almaqshımısań?! Men hámmesine túsindim. Endi meni 
tınısh qoy. Gúnalarımdı juwıwǵa múmkinshilik ber!» Biraq, qara jılan Sabırǵa qarap 
hesh taysalmastan jılıslap kele berdi. Mine, jılıslap, moynına shekem kelgen jılannıń 
ısıldısı da anıq esitildi. Qara jılan onıń moynına oratıla basladı. Demi jetpey qıslıǵa 
baslaǵan Sabır jazdırılmaqshı boldı, biraq kúshi jetpedi». 
Mine, bul simvolokalıq 
súwretlew arqalı jazıwshı hár qanday jawızlıq jazasız qalmaytuǵınlıǵı, óz ákesiniń 
qanına qalǵan adamnıń táǵdiri qayǵılı juwmaqlanatuǵını ótkir dramatizm, tragizm 
6
Нуржанов П. Мустақиллик даври қорақалпоқ насрининг ривожланиш йўналишлари. // «Шарқ юлдузи», 2009, 
№7, 163-б. 
7
Зайтова Г. Әрманлы дүнья. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2000, 28-б. 

---

6 
menen ashıladı. Bunda súwretlengen «qara jılan» obrazı avtor ideyasın ashıp 
beriwdiń tiykarǵı obrazlı quralına – simvolına aylanǵan. Demek, avtor bul gúrrińinde 
mifologiyalıq hám realistlik súwretlewlerdiń sintezi arqalı turmıstıń ashshı 
haqıyqatlıǵın ashıp bergen jáne de miyrim-shápáát, insap, nápsi sıyaqlı 
ulıwmainsanıylıq máselelerdi kótergen. Bunday ulıwmaadamzatlıq máselelerdiń 
«jılan» obrazı arqalı ashılıwı 1990-jıllardaǵı qaraqalpaq prozasında talantlı jazıwshı 
Amangeldi Xalmuratovtıń «Táǵdirlesler»
8
povestinde de ushıraydı. Biraq bunda jılan 
óli árwaq sıpatında emes, al tiri adamnıń, yaǵnıy ózi jasap atırǵan jámiyetten mehir 
tappaǵan Nazlıgúldiń ózi jasap turǵan jámiyettegi ayırım adamlar menen gúresinde 
(qaharman dárya boyındaǵı jalǵız baslı kisi menen bolǵan ayqasında) jılanǵa aylanıp 
ketiw waqıyası súwretlenedi. Degen menen, bul eki shıǵarmanıń ideyası da mehir-
múriwbet, iyman-insap, hújdan h.t.b. usı sıyaqlı gumanistlik túsiniklerge qurılǵan. 
Uluwmalastırıp aytqanda, G.Zaytova gúrrińlerinde turmıs waqıyaları sheber 
ashıp berilgen bolıp, onda adam qálbindegi ishki tolǵanıslar, debdiw, oy-sezimlerdi, 
kóbirek, tereń lirizm arqalı berip, birden keskin burılıslı waqıyalardı bayanlap, oy 
hám pikir juwmaǵın anıq kórsetip beriwi menen ajıralıp turadı. Sonday-aq, 
qaharmanlardıń ishki ruwhıy jaǵdayların súwretlewde adamdı et turshigetuǵın 
jaǵdaylardaǵı ruwxlar, hár qıylı túsler, kózine kóringen jın-jıpırlar arqalı berıp, ishki 
sezimlerdi qozǵaydı. Oqıwshınıń jan sezimlerin lárzege saladı. Jazıwshınıń ózine 
tán stili, sózlerdi paydalanıwda, waqıyalardı tereń lirizm menen beriwde, 
dramatizmlik qubılıslardı sheber súwretlewinde, portret jasawda ayrıqsha kózge 
taslanadı.