3- mavzu: Oqsil molekulalariga aminokislotalarning o’zaro bog’lanish usullari. Peptitlar va ularning roli. Oqsillarning sinflari Reja

6. Oqsillarning kolloid-osmotik xossalari. 
Oqsillarning suvli eritmalari 
turg`un va muvozanatlashgan bo`lib, ular vaqt o`tishi bilan cho`kmaga tushmaydi 
(koagulyatsiyaga uchramaydi) va barqarorlashtiruvchi moddalar bo`lishini talab 
qilmaydi. Oqsilli eritmalar – gomogen va shu sababli ularni chin – haqiqiy eritmalarga 
kiritish mumkin. Lekin oqsillarning molekula og`irligi katta ekanligi ularning 
eritmalariga kolloid sistemaning xossalarini beradi: 
1) optik xususiyatlari; 
2) diffuziyaning juda sekin borishi; 
3) yarim o`tkazgich membranadan o`ta olmasligi; 
4) eritmaning yuqori darajada yopishqoqligi; 
5) gel hosil qilishi. 
1) Oqsillarning optik xususiyatlari. Oqsil eritmalari asosan kontsentrlangan 
halestsensiya bilan xarakterlanadi. Oqsil eritmasiga yon tomondan yorug`lik 
tushirilganda, unda ko`rinadi va Tindal effekti – yorug`lik chiqaruvchi konus yoki 
yo`l hosil bo`ladi. Bunday nur taratuvchi effekt eritmadagi oqsil zarrachalarining 
yorug`lik nuri difraktsiyasi bilan tushuntiriladi. Hujayra protoplazmasida oqsil 
kolloid eritma holatida bo`ladi. 
2) Diffuziyaning sekin borishi. Eritmadagi moddalar molekulalari miqdorining 
farqiga qarab o`z-o`zidan aralashish hodisasiga diffuziya deb aytiladi (moddalar 

---

miqdori ko’p bo`lgan joydan miqdori kam bo`lgan joyga o`tadi). Oqsillar yuz va ming 
martalab tezroq aralashadigan oddiy molekulalarga nisbatan chegaralangan diffuziya 
tezligiga ega. Oqsillarning diffuziya tezligi molekula og`irligi va ko`proq 
molekulaning shakliga bog`liq. Globulyar oqsillar suvli eritmalarda fibrillyar 
oqsillarga nisbatan harakatchan bo`ladi. 
Oqsillarning diffuziyasi hujayraning me’yorda ishlashi uchun katta ahamiyatga 
ega. Agar diffuziya bo`lmasa, hujayraning ribosomalar joylashgan qismida 
sintezlangan oqsillar yig`ilib qolishi mumkin edi. Chunki oqsillarning hujayra ichida 
taqsimlanishi diffuziya yo`li bilan amalga oshiriladi. Oqsillarning diffuziyasi sekin 
borishi tufayli diffuziyalanuvchi oqsillarning vazifalariga bog`liq jarayonlar ma’lum 
darajada chegaralanadi. 
3) Oqsillarning osmotik xossalari. Oqsillar yuqori molekula og`irligiga ega 
bo`lganligi sababli past molekulali moddalar o`ta oladigan yarim o`tkazgich 
membranalardan o`ta olmaydi. Oqsilning bunday xususiyatidan amaliyotda ularning 
eritmalarini past molekulali aralashmalardan tozalashda foydalaniladi. Bunday 
tozalash jarayoniga dializ deb aytiladi. 
Biologik membranalar ham oqsillar uchun o`ta olmaydigan zona hisoblanadi. 
Shu sababli oqsillar yuzaga keltiradigan osmotik bosim uning hujayra ichidagi va 
tashqarisidagi miqdoriga bog`liq. Hujayrada oqsillar hosil qiladigan osmotik bosimga 
onkotik bosim deb aytiladi. 
4) Eritmaning yuqori darajada yopishqoqligi. Yuqori darajadagi yopishqoqlik 
faqatgina oqsillar uchun emas, balki umuman yuqori molekulali birikmalarning 
eritmalari uchun xos hisoblanadi. Oqsilning miqdori oshishi bilan ularning 
molekulalari orasidagi birlashish kuchi ham oshganligi sababli eritmaning 
yopishqoqligi ham oshadi. Yopishqoqlik molekulaning shakliga bog`liq. Fibrillyar 
oqsillarning eritmalari har doim globulyar oqsillarning eritmalariga qaraganda 
yopishqoqroq bo`ladi. Eritmaning yopishqoqligiga harorat va elektrolitlar kuchli 
ta’sir etadi. Harorat ko`tarilishi bilan oqsil eritmalarining yopishqoqligi pasayadi. 
Ba’zi tuzlarning, masalan kaltsiyning qo`shilishi kaltsiy ko’prikchalari yordamida 
molekulalarning bog`lanishini ko’paytirish hisobiga yopishqoqlikni oshiradi. Ayrim 

---

o’ollarda oqsil eritmasining yopishqoqligi juda oshib ketishi natijasida u oquvchanlik 
xususiyatini yo`qotib, gel hosil qilish holatiga o`tadi. 
5) Oqsillarning gel hosil qilish qobiliyati. Eritmadagi oqsil molekulalari o`zaro 
ta’sirlashib, yopishishi tufayli g`ovak struktura hosil qilib, uning oralari erituvchi 
modda (suv molekulalari) bilan to`ladi. Natijada jemga o`xshash qattiq, lekin asosan 
suv va oqsil molekulalaridan iborat dirildoq struktura hosil bo`ladi. Bunday 
sistemalarga gel deb aytiladi. Hujayra protoplazmasining oqsili gel hosil qilish 
holatiga o`tadi. Mushak oqsillari, teri, hujayra membranalari mana shunday gel 
tuzilishiga ega. Gel hosil bo`lganda ozgina oqsil molekulasidan tashkil topgan g`ovak 
orasida juda ko’p suv tutilishi mumkin, masalan meduzalarning tanasi 99% suv tutsa 
ham ular ma’lum shaklni saqlaydi. 
Gel hosil qilish xususiyati fibrillyar oqsillar eritmalarida oson boradi, chunki 
ularning tayoqchasimon shakli makromolekulalarning uchki qismlari bog`lanishi 
uchun qulay hisoblanadi. Ovqat gellari tarkibida ko’p miqdorda fibrillyar oqsillar 
saqlagan mahsulotlar – suyak, pay va go`shtlardan tayyorlanadi.