3- mavzu: Oqsil molekulalariga aminokislotalarning o’zaro bog’lanish usullari. Peptitlar va ularning roli. Oqsillarning sinflari Reja

5. Oqsillarning eruvchanligi va unga ta’sir etuvchi omillar. 
Oqsillarning – 
gidrofil, suvsevar kolloidlar qatoriga kiradi. Agar quruq oqsil suvda eritiladigan 
bo`lsa, u barcha gidrofil yuqori molekulali birikmalar singari bo`kadi, keyin esa oqsil 
molekulalari sekinlik bilan eritmaga o`ta boshlaydi. Bo`kish davomida suv 
molekulalari oqsilning ichiga o`tadi va uning qutbli guruhlari bilan bog`lanadi. 

---

polipeptid zanjirining mustahkam taxlami shishadi. Bo`kkan oqsilni qaytar eritma deb 
hisoblash mumkin, ya’ni yuqori molekulali modda – oqsilda suv molekulalarining 
eritmalarini bo`lishi. Suvni yanada shimilishi oqsil molekulasining umumiy massadan 
ajralishi va erishiga olib keladi. Lekin bo`kish har doim ham erishga olib kelmaydi; 
ayrim oqsillar, masalan, kollagen ko’p suv yutsa ham bo`kkan holatda qolaveradi. 
Erish hodisasi oqsillarning gidratatsiyasi, ya’ni suv molekulalarining oqsillar 
bilan bog`lanishi asosida yuzaga keladi. Gidratlangan oqsil suv molekulasi bilan 
mustahkam bog`langan bo`lib, uni uzish judayam qiyin. Bu esa oddiygina adsorbtsiya 
emas, balki manfiy zaryad tutuvchi kislotali aminokislotalar va musbat zaryad 
tutuvchi asosli aminokislotalarning qutbli guruhlari bilan suv molekulalarining 
elektrostatik bog`lanishini ko`rsatadi. 
Lekin gidratlangan oqsilning bir qismi vodorod bog`lari yordamida suv molekulalari 
bilan bog`langan peptid guruhlari bilan bog`lanadi. Masalan, qutbsiz yon zanjirga 
ega bo`lgan oqsillar ham suv bilan bog`lanib, bo`kadi. Kollagen tarkibida qutbsiz 
aminokislotalar ko’p saqlagan xolda ko’p miqdordagi suvni bog`lashini bunga misol 
keltirishimiz mumkin. peptid guruhlari bilan bog`langan suv cho`zilgan polipeptid 
zanjirini suradi. Ammo zanjirlar orasidagi bog`lar (ko’priklar) oqsil molekulasining 
bir-biridan uzilishiga va eritmaga o`tishiga yo`l qo`ymaydi. Tarkibida kollagen 
saqlovchi mahsulot qizdirilganda kollagen tolalaridagi zanjirlararo bog`lar uziladi va 
ajralgan polipeptid zanjir eritmaga o`tadi. Bunday holatdagi qisman gidrolizlangan 
eritmali kollagenga jelatina deb aytiladi. Jelatina kimyoviy tarkibi bo`yicha 
kollagenga yaqin bo`lib, oson bo`kadi va suvda yopishqoq eritma hosil qiladi. Gel 
hosil qilish jelatinaning asosiy xususiyati hisoblanadi. Jelatinaning suvli eritmalari 
amaliy tibbiyotda plazmani o`rnini bosuvchi va qon to`xtatuvchi modda sifatida, gel 
hosil qilishidan esa farmatsevtika amaliyotida ka’sula tayyorlashda foydalaniladi.
Oqsilning erishiga ta’sir etuvchi omillar. Turli oqsillarning erishi ulardagi 
aminokislotalarning tarkibiga (qutbli aminokislotalar qutbsiz aminokislotalarga 
qaraganda yaxshiroq eriydi), tuzilish xususiyatlariga (globulyar oqsillar fibrillyar 
oqsillarga nisbatan yaxshiroq eriydi) va erituvchining xususiyatlariga bog`liq. 
Masalan, o`simlik oqsillari – prolaminlar 60-80% li spirtda, albuminlar – suvda va 

---

tuzlarning kuchsiz eritmalarida eriydi; kollagen va keratin esako’pchilik 
erituvchilarda erimaydi. 
Oqsillarning eritmalaridagi turg`unligi oqsil molekulasi zaryadi va gidratlangan 
qobig`iga bog`liq. Oqsil zaryadi bilan yoki undagi qutbli aminokislotalar soni bilan 
gidratatsiya o`rtasida uzviy bog`liqliklar bor: oqsilda qutbli aminokislotalar qancha 
ko’p bo`lsa, shuncha ko’p suv bog`lanadi ( 1g oqsil hisobida). Ba’zi o’ollarda 
oqsilning gidratlangan qobig`i kattalashib ketadi va gidratlangan suv uning 
og`irligining 1/5 qismigacha etishi mumkin. 
Ayrim oqsillar kuchli gidratlanadi, lekin yomon eriydi. Masalan, kollagen boshqa 
yaxshi eriydigan globulyar oqsillarga nisbatan ko’p suv bog`laydi, ammo erimaydi. 
Uning erishiga struktura xususiyatlari – polipeptid zanjirlar o`rtasidagi ko`ndalang 
bog`lar xalal beradi. 
Oqsilning eruvchanligi ularning molekulasidagi gidrofil guruhlarning soniga, 
molekulalarining o`lchamiga, shakliga va yig`indi zaryadining miqdoriga bog`liq. 
Oqsillarning eruvchanligi izoelektrik nuqtada kam bo`ladi. Chunki molekulalar 
o`rtasida ularni bir-biridan itaradigan elektrostatik kuch bo`lmaydi. 
Neytral tuzlarning ta’siri. Kam miqdordagi neytral tuzlar o’attoki toza suvda 
erimaydigan oqsillar, masalan, evglobulinlarning ham eruvchanligini oshiradi. 
Bunday holat tuz ionlarining oqsilni qarama-qarshi zaryadlangan molekulalari bilan 
o`zaro ta’sirlashib, oqsil molekulalari orasidagi tuzli ko’priklarni buzishi natijasi deb 
qaraladi. Tuz miqdorining oshirilishi (eritmaning ion kuchining ortishi) qarshi ta’sir 
ko`rsatadi. 
Muhit RNK ining ta’siri. Muhitning RNK i oqsilning zaryadiga, shu bilan birga 
uning erishiga ham ta’sir etadi. Oqsil o`zining izoelektrik nuqtasida, ya’ni 
zaryadlarining yig`indisi nolga teng bo`lganda barqaror bo`lmaydi. Zaryadning 
yo`qolishi oqsil molekulalari yaqinlashishi, yopishishi va cho`kmaga tushishini 
osonlashtiradi. Demak, oqsilning eruvchanligi va turg`unligi uning izoelektrik 
nuqtasidagi muhit RNKida eng kam darajada bo`ladi. 
Haroratning ta’siri. Oqsilning eruvchanligi bilan

harorat o`rtasida qattiq 

bog`lanish yo`q. Ammo globulin, pepsin, mushak fosforilazasi kabi oqsillar suvda va 

---

tuzli eritmalarda harorat oshirilishi bilan yaxshi; mushak aldolazasi, gemoglobin kabi 
oqsillar esa yomon eriydi. 
Har xil zaryadlangan oqsillarning ta’siri. Agar polianion - kislotali oqsillarga

polikation – asosli oqsillar qo`sxilsa, agregatlar hosil bo`ladi. Bunday o’ollarda 

zaryadlarning neytrallanishi natijasida turg`unlik yo`qoladi va oqsillar cho`kmaga 
tushadi. 
Ba’zi vaqtlarda bu xususiyatdan oqsillar aralashmasidagi kerakli oqsilni ajratib 
olishda foydalaniladi. 
Tuzlanish. Oqsil eritmalariga turli tuzlar qo`sxilganda uning cho`kmaga 
tushishi tuzlanish deyiladi. Bu jarayonda oqsil molekulalari unga turg`unlik beruvchi 
gidrat qobig`idan opoli bo`lib, bir-biri bilan oson qo`sxiladi va yirik agregatlar hosil 
qiladi. Tuzlanish oqsilning nativ (boshlang`ich, tabiiy) holatini ko’pincha 
o`zgartirmaydi, cho`kmadan tuz ionlari dializ yo`li bilan ajratilganda oqsil qaytadan 
eritmaga o`tadi. Shuning uchun ham ammoniy sulfat va natriy sulfat bilan tuzlash 
usuli oqsillarni buzmay ajratib olishda keng qo`llaniladi. Har xil oqsil eritmasi tuz 
bilan turli darajada to`yintirilganda cho`kmaga tushadi. Shuning uchun ammoniy 
sulfatning kontsentrlangan eritmasi bilan oqsillar aralashmasidan iborat bo`lgan 
eritmani to`yintirib, ayrim oqsillarni alohida-alohida cho`ktirish mumkin. Masalan, 
qon zardobi ammoniy sulfat bilan chala to`yintirilganda undan globulinlar ajralib 
chiqadi, globulinlar cho`kmasini filtrlab, eritma to`la to`yinguncha tuz kukuni 
qo`sxilsa, albuminlar cho`kadi. 
Og`ir metall (mis, simob, rux, kumush, qo`rg`oshin) tuzlari oqsil eritmalariga 
butunlay boshqacha ta’sir etib, ularni kam miqdorda ham cho`ktiradi. Ular oqsil 
molekulasidagi muhim guruhlar, birinchi navbatda, sulfgidril guruh –SH bilan 
kompleks hosil qilib, oqsil molekulasining strukturasini o`zgartiradi. Og`ir metall 
tuzlari bilan cho`ktirish ko’pincha qaytmaydigan jarayondir, ya’ni cho`kkan oqsilni 
qaytadan eritma opoliga keltirib bo`lmaydi. Oqsillarni suvga aralashadigan spirt, 
atseton, metanol kabi organik erituvchilar bilan cho`ktirish oqsil molekulasiga 
bog`langan suvni tortib olishiga bog`liq. Oqsillar ayniqsa suvli eritmada organik 
erituvchilarga juda sezgir bo`lganligidan ularni cho`ktirish 0° da olib borilib, 

---

cho`kma eritmadan tez ajratib olinadi. Agar cho`kma spirt bilan uzoq vaqt birga qolsa, 
oqsilning nativ holati yo`qolib, u suvda erimaydigan holatga o`tadi. Oqsillar organik 
kislotalar ajratadigan anionlar bilan ham birikadi. ‘ikrat kislota, sulfosalitsilat kislota, 
trixloratsetat kislota oqsillar bilan erimaydigan cho`kma hosil qiladi. Bu reaktivlardan 
biri – trixloratsetat kislota eritmalardan oqsillarni ajratish, ya’ni deproteinlash uchun 
juda keng qo`llaniladi. 
Tuzlash oqsillarni ajratish va tozalash uchun ko’p qo`llaniladigan usul 
hisoblanadi, chunki ko’p oqsillar gidrat qobig`ining o`lchami va zaryadi bilan farq 
qiladi. Tuzlashda ularning har biri uchun o`zini degidratlovchi va cho`kmaga 
tushiruvchi tuz miqdori bo`ladi. Tuzlovchi agent ajratib olingandan keyin oqsil 
hamma tabiiy xususiyatlari va vazifalarini saqlab qoladi.