3- mavzu: Oqsil molekulalariga aminokislotalarning o’zaro bog’lanish usullari. Peptitlar va ularning roli. Oqsillarning sinflari Reja

7. Denaturatsiya va unga olib keluvchi fizik-kimyoviy omillar. 
Oqsillarning 
xarakterli xossalaridan biri ularning turli fizik va kimyoviy ta’sirlar ostida birlamchi 
strukturani saqlab qolgan xolda yuqori tuzilish darajasi bo`lgan – ikkilamchi, 
uchlamchi va to`rtlamchi strukturalarining buzilib, nativ (tabiiy) fizik-kimyoviy, eng 
muhimi biologik xususiyatlarini yo`qotishidir. Bu hodisa denaturatsiya deb atalib, 
eritmani qizdirish natijasida yaqqol namoyon bo`ladi va avvalo, oqsilning erish 
qobiliyati o`zgarishi bilan xarakterlanadi. Denaturatsiya faqat murakkab fazoviy 
tuzilishga ega bo`lgan molekulalar uchungina xos bo`ladi. Shu sababli sintetik va 
tabiiy peptidlar bunday xossaga ega emaslar. 
Denaturatsiya vaqtida to`rtlamchi, uchlamchi va o’atto ikkilamchi strukturani 
mustahkamlovchi bog`lar uziladi. Buning natijasida polipeptid zanjir yoyiladi yoki 
tartibsiz o`ram holatiga keladi. Natijada gidrat qobig`i yo`qolib, oqsil cho`kmaga 
tushadi. Lekin bu cho`kma tuzlanishdan hosil bo`lgan cho`kmadan farq qiladi, ya’ni 
tuzlanishdan so`ng oqsil o`zining tabiiy holatini saqlab qoladi, denaturatsiyada esa 

---

bunday xossalar yo`qoladi. Bunday holat denaturatsiya va tuzlanishga olib keluvchi 
moddalarning ta’sir etish mexanizmlari turlicha ekanligini ko`rsatadi. 
Denaturlovchi omillar ikki guruhga bo`linadi: fizik va kimyoviy. Fizik omillarga 
harorat, bosim, mexanik ta’sirlar, ultratovush va ionlashtiruvchi nurlar kiradi. 
Oqsillarning issiqlik ta’sirida denaturatsiyalanishi eng ko’p o`rganilgan hodisa 
hisoblanadi. Qadimdan ma’lumki, oqsillar qizdirilganda iviydi (koagulyatsiyalanadi) 
va cho`kmaga tushadi. Ko’pchilik oqsillar termolabil, ammo qizdirishga juda 
chidamli oqsillar ham ma’lum. Tripsin, ximotripsin, lizotsim va biologik 
membranalarning ayrim oqsillari bunga misol bo`la oladi. Qaynoq buloqlarda 
uchraydigan bakteriyalarning oqsillari qizdirishga alohida chidamliligi bilan farq 
qiladi. Bunday oqsillar qizdirilganda harorat oqsi molekulasining ichki qismidagi 
bog`larni uzish uchun yyetarli bo`lmaydi. Oqsillar izoelektrik nuqtasida juda tez 
issiqlik denaturatsiyasiga uchraydi. Oqsillarning unday xossasidan amaliyotda 
foydalaniladi. Ayrim oqsillar esa aksincha, past haroratda denaturatsiyalanadi.