2021 denov tadbirkorlik va pedagogika instituti ijtimoiy – gumanitar fakulteti «ilmiy tadqiqotlar metodologiyaSI»

14- Mavzu. Tadqiqotda argumentatsiya usulidan foydalanish
Reja:
1. Ilmiy tadqiqotda argumentatsiyani ishlatish
2. Isbotlashni yo‘llari va usullari
3. Fanda baxs va diskussiya

1. 
   Ilmiy tadqiqotda argumentatsiyani ishlatish
   

Ilmiy tadqiqotning muhim tomonini olingan faktlarni qayta ishlash, olg‘a surilgan yangi g‘oyalarni tekshirib chiqish, tahlil qilish tashkil qiladi. Bu ishda samarali yordam beradigan mantiqiy vosita-argumentatsiya, ya’ni, bildirilgan fikrni asoslash va isbotlashdir.

Fikrni chin yoki nochin ekanligini aniqlash imkoniyatini beradigan usul, uni tarkibiga kiradigan qoida va tamoyillar mantiq fanida ishlab chiqilgan.
Olg‘a surilgan g‘oyalarni, tadqiqot doirasiga kirgan yangi tushunchalarni asoslashga qaratilgan amal argumentatsiya, deb ataladi.
«Argument» so‘zi lotincha isbotni asosi ma’nosini bildiradi. Argumentatsiya biron-bir fikr yoki g‘oyani asoslash uchun chin hukmni keltirish jarayonidir. Bunda hukm argument (asoslash, isbotlash) rolini o‘ynab, boshqa fikrni chinligini asoslaydi.
Argument – bu chinligi tajribada yoki aniq faktlar bilan tekshirilib isbotlangan fikr bo‘lib, boshqa fikr yoki hukmni asoslash uchun keltirilishi mumkin. Argument sifatida ma’lum nazariy tizimda qabul qilingan aksiomalardan ham foydalanish mumkin.
Argument har qanday isbotni tarkibiy qismini tashkil qiladi. Tabiiy-ki, argument ishlatilishidan oldin isbotlangan bo‘lishi lozim. Hukm argument bo‘lishi uchun 2 ta talabni qondirish lozim:

1. 
   isbotlanishi lozim bo‘lgan fikr uchun yetarli asos bo‘lishi;
   
2. 
   chinligi mustaqil isbotlangan, isbotlanishi kerak bo‘lgan fikrga bog‘liq bo‘lmasligi.
   

Mantiq qoidalariga zid kelgan fikr argument sifatida ishlatilmaydi.
Argumentda bu qator xislatlar mavjud: chinlik, isbotlanganlik, ishonchli bo‘lishi, bir ma’noga ega bo‘lishi.
Argumentatsiya tarqiqotning barcha bosqichlarida ijodiy topilma yoki biron-bir tasavvurni asoslashda katta rol o‘ynaydi. Aytaylik, ilmiy muammoni qo‘yish va va tavsiflashda ma’lum g‘oya turtki bo‘lib xizmat qilishi mumkin. O‘z navbatida cheklangan, lekin argument sifatida qabul qilingan faktual hukm (tajribaviy ma’lumot) ob’ektning ma’lum tomonidan noma’lum tomonga o‘tish, ya’ni izlanishga oid masalalarni aniqlash, tadqiqot predmetini belgilash imkoniyatini beradi.
Muammo tavsiflangandan keyin izlanish jaaryonida ob’ekt xossasini tushunish yoki tushuntirishga qaratilgan gipoteza olg‘a suriladi. Ilmiy faraz asoslangan, tajribada tasdiqlangan tushunchalar va faktlar yordamida, ya’ni, argumentatsiyalash jarayonida tekshiriladi. Nazariy tahlil amalga oshirilgandan keyin ilmiy faraz tarkibiga yangi aniqlangan tasavvurlar, qoidalar, tamoyillar qo‘shiladi. Natijada mavjud ishchi gipoteza nazariy tizim darajasiga ko‘tariladi.
Hosil bo‘lgan nazariy tizim mantiqiy argumentatsiyalashtirish qonun-qoidalari asosida qayta ko‘rib chiqildi. Mana shu tarzda fanda yangi nazariya vujudga keladi,shakllanadi.
Argumentatsiyalashtirish amali aslida mulohaza yuritganda isbotlashning qoidalari, yo‘llari va usullaridan foydalanishni bildiradi. Mana shu amalni mantiqiy mexanizmini ko‘rib chiqamiz.

2.