|
Ilmiy tadqiqotda baxs va diskussiya
Qarama-qarshi fikr va mulohazalarni asoslash shakli, masalani hal qilishning oqilona yo‘li sifatida baxs qadimgi sivilizatsiyalarning ma’naviyat o‘choqlarida paydo bo‘lgan.
Qadimgi Hindistonda turli diniy mazxab koxinlari o‘zlarining ta’limotlarini ustunlgi, haqligi borasida ko‘p baxslar olib borishgan.
Qadimg Yunonistonda baxslarni xususiyati o‘zgardi. Ularni doirasiga dunyoviy, jumladan, huququiy, siyosiy, ilmiy, falsafiy muammolar kira boshladi. Baxslar xilma-xilligini zamini-antik demokratiya edi. Erkinligi, huquqlari himoyalangan fuqaro har qanday mavzuda baxs olib borish imkoniyatiga ega bo‘lgan.
Miloddan oldin V-IV asrlarda bir tomondan sofistlar Protagor, Gorgiy, Antifont, ikkinchi tomonidan Platon va Aristotel o‘rtasida o‘tkir baxslar olib borishgan. Har ikkila tomon mantiqiy mulohaza yurtish qoidalariga, ularni tartibga keltirishga katta e’tibor berishdi, baxs san’atiga doir dastlabki ko‘rsatmalarni ishlab chiqishdi, shakliy mantiq ilmi vujudga keldi.
Sofistlar kuchi kam bo‘lgan argumentni kuchli argumentdan ustun qiladigan baxs olib borish qoidalarini ishlab chiqishga harakat qilishdi. Protagorning «Baxs ilmi» asari baxsni tashkil qilish va olib borishga bag‘ishlangan dastlabki risolalardan biri bo‘ldi. Aristotel «Sofistik raddiyalar xususiyada» asarini yozib, unda baxslar ustida olib borilgan kuzatishlarni umumlshtiradi.
O‘rta asr va yangi zamonda ham baxs san’ati diqqat markazida bo‘lgan. Xususan O‘rta va Yevropa universitetlarida qadimgi yunonlar ishlab chiqqan baxs olib borish taktikasi o‘rganilgan, ilmiy, mantiqiy va falsafiy munozaralarda tatbiq qilingan.
Musulmon Sharqida falsafa, kosmologiya fizika masalalariga bag‘ishlab Beruniy va Ibn Sinoni bir-birlariga yozgan xatlari ilmiy va falsafiy baxsni yaqqol namunasi bo‘lib qoldi.
Hozirgi zamon bilish nazariyasi va ilmiy tadqiqot metodologiyasida baxs diskussiya (lot. diskussio-ko‘rib chiqish, tadqiq qilish) deb ataladi. Bizni bevosita ilmiy diskussiya qiziqtiradi.
Ilmiy diskussiya turli qarashlar va nuqtai nazarlarni olg‘a surish, bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish va tanqidiy mulohaza yuritish orqali biron-bir muammo yechimini birgalikda izlash vositasidir.
Diskussiyada ilmiy bilish faoliyatini jamoaviy xaarkteri namoyon bo‘ladi. O‘z tabiatiga ko‘ra diskussiya muloqotni bir ko‘rinishidir.
Turli nazariy va metodologik mavqelarda turgan tadqiqotchilarning muloqoti va baxslari muammoni aniqlash, olingan natijalarni tanqidiy baholash, gipoteza va nazariyalarni tekshirish va takomillashtirish imkoniyatini beradi.
Ayniqsa fan paradigmasi almashishi, tadqiqotlarda murakkab muammoli vaziyat va nazariiy noaniqliklar (paradigma inqirozi) paydo bo‘lganda diskussiya ilmiy izlanishni samarali vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Diskussiya turli shakl va ko‘rinishda amalga oshirilishi mumkin. Shu bilan birga mantiq va fan metodologiyasida uning oqilona modeli ishlab chiqilgan. Bu modelga ko‘ra:
- muhokamani predmeti va maqsadi aniqlanadi;
- himoya qilinadigan va asoslanadigan tezislar keltiriladi;
- tezis isbotining tanqidiy tahlili, ikki tomondan keltirilgan tezislarni taqqoslash, ularni qarama-qarshi qo‘yish amalga oshiriladi;
- izlanayotgan haqiqat aniqlanadi;
- diskussiya natijalari muhokama qilinadi, baholanadi, yechilmagan muammolar va tadqiqotni keyingi vazifalari belgilanadi.
Diskussiya asosan ikki xil jaaryonni – isbot va raddiyani amalga oshirishni bildiradi. Bunda bir qator qoidalarga rioya qilish lozim;
- masalani to‘g‘ri belgilash, baxs predmetini aniq ifodalab berish;
- muhokama qilinayotgan muammo xususida keng miqyosda ma’lumot va tasavvurga ega bo‘lish;
- olg‘a surilayotgan g‘oyani tegishli tezislar bilan ifodalaganda ma’no ma mantiqiy izchilligiga e’tibor berish;
- muxolifni (opponentni) qarashlarini adekvat (to‘la, aniq) qabul qilish;
- isbot va raddiyaning mantiqiy qoidalarini bilish.
Diskussiyani olib borishda tolerantlik (lot. tolrrantia-bardosh, sab-toqat) tamoyiliga tayanish muhim ahamiyatga ega. Bu tamoyilga ko‘ra boshqalarni fikrlarini xolisona qabul qilish, opponentga hurmat ko‘rsatish,muxolif nuqtai nazarini tan ola bilish, o‘zini g‘oyasini asosli tanqiddan keyin o‘zgartirishga tayyor bo‘lish kabi xislatlarga ega bo‘lish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
