2-мавзу: ишлаб чиқариш жараёни: мазмуни омиллари ва натижалари

Ишлаб чиқаришнинг умумий ва пировард натижалари

Ижтимоий ишлаб чиқариш жараёни индивидуал (якка) шаклда корхона, хўжалик доирасида, тармоқ ва худуд миқёсида, миллий ва жаҳон хўжалиги миқёсида амалга оширилади. Масалан 2000 йилларда АҚШда 23 млндан ортиқ катта-кичик фирмалар фаолият кўрсатиб, товар ва хизматлар ишлаб чиқарган. Ўзбекистонда ҳам 423,4 минг ортиқ хўжалик рўйхатга олинган бўлиб, алоҳида бир-биридан ажралган ҳолда мустақил фаолият олиб бораётганга ўхшаб кўринсада, хилма-хил товарлар ва ресурсларнинг тўхтовсиз оқимида индивидуал (якка) маблағларнинг ҳаракати бир-бири билан қўшилиб, ўзаро боғланиб кетиши туфайли ишлаб чиқариш содир бўлади. У туфайли якка (индивидуал) меҳнатларнинг қўшилиб кетиши, бутун ижтимоий ишлаб чиқаришнинг, жами яратилган товар ва хизматларнинг ҳаракатини билдиради.

Ижтимоий ишлаб чиқариш турли омилларнинг ҳаракати натижасида кўп турдаги товар ва хизматлар йиғиндисидан иборат бўлган миллий маҳсулотда ҳисобга олинади. Маъмурий-буйруқ-бозлик, режали иқтисодиётда мамлакатда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар йиғиндиси ялпи ижтимоий маҳсулот (ЯИМ) деб аталган. Ялпи ижтимоий маҳсулотда йил мобайнида яратилган моддий неъматлар йиғиндиси ҳисобга олинади. Бир ишлаб чиқариш соҳасидан чиққан хомашё, материаллар, ёнилғи ва энергияларнинг қиймати бошқа соҳаларда ишлатилиб, бир неча бор қайта-қайта ҳисобга олиниб, маҳсулотнинг ҳажми сунъий равишда ошириб кўрсатилган, истеъмолга тушадиган тайёр маҳсулот эса ундан бир неча бор кам бўлган.
Ана шу такрор ҳисобларни бартараф этиш мақсадида, мамлакатлар миллий ҳисоб тизимига ўтиб, яратилган товарлар ва хизматлар йиғиндиси Ялпи миллий маҳсулот (ЯММ) да ҳисобга олинмоқда.
Ялпи миллий маҳсулот (ЯММ) маълум бир даврда (бир йилда, ярим йилда, бир чоракда) ишлаб чиқарилган ва бевосита истеъмолчиларга етказиб бериладиган барча тайёр маҳсулот ва кўрсатилган хизматларнинг бозор нархидаги қиймати.
Кейинги йилларда ички миллий маҳсулот (ИММ) тизими жорий этилган бўлиб, ўз моҳиятига кўра ялпи миллий маҳсулотта тенг, лекин ялпи миллий маҳсулот (ЯММ) билан ички миллий махсулотни (ИММ) маълум фарқи бор, уни билиш зарур.