2-Ma’ruza: Sudralib yuruvchilar (Reptilia) sinfi. Reja

Aspidlar (Elapidae) oilasiga 192 ta tur kiradi. Ular, asosan Hindistonda, Afg'onistonda, Hindi-Xitoyda, Filippinda va O'rta Osiyoda tarqalgan. O'rta Osiyoning janubiy hududlarida, ya'ni Turkmaniston va O'zbekistonda, jumladan, Bobotog', Hisor, Zarafshon, Nurotatizma tog'larining tog'oldi hududlarida, Qarshi dashtida yirik kulrang O'rta Osiyo kapcha iloni (Naja oxiana) uchraydi. Uning uzunligi 1,8—2,2 m gacha boradi. U bahorda kunduzi, yoz va kuz oylarida ertalab va kechqurun fad harakat qiladi. Biron xavf tug'ilganda kapcha ilon tanasi oldingi qismini yuqori ko'tarib shishiradi, bo'ynini yassi holda kengaytirib vishillagan ovoz chiqaradi va boshini tebrata boshlaydi Kapcha ilon iyul-avgust oylarida 9— 12 ta tuxum qo'yadi. Tuxumining kattaligi 3,3-3,8 sm keladi, tuxumini yerga chuqurchaga ko'mib qo'yadi. 70-75 kundan keyin tuxumidan kichkina bolasi chiqadi. Kapcha ilonning zahar
tishlari kattaligi bilan boshqa tishlaridan farq qiladi.
Aspidlar oilasining asosiy avlodlariga kapcha ilonlar, aspidlar (Elaps), bungarlar (Bungarus) kabi o'ta zaharli ilonlar kiradi. Kapcha ilonlarning zahari, asosan nervga ta’sir qiladi. Ular chaqqanda odam og'riq sezmaydi. Qirol kapcha iloni yoki ko'zoynakli ilon (Naja naja) ham juda zaharli hisoblanadi, uning uzunligi 3—3,5 m gacha boradi, Janubiy Osiyoda tarqalgan. Kapcha ilonlar odamni chaqqanda 15 minutda odam bo‘g‘ilib 0‘ladi. Qora bo'yinli kapcha ilon o ‘z zaharini 4 m gacha uzoqlikka sachratishi mumkin. Kapcha ilonlar zaharidan tibbiyotda ayrim xavfli kasalliklarga qarshi dori tayyorlanadi. Kapcha ilon noyob
tur sifatida O'zbekiston ≪Qizil kitobi≫ga kiritilgan. Aspidlar oilasining vakillari, shu jumladan, kapcha ilon, asosan qurbaqa, kaltakesaklar va boshqa ilonlar bilan oziqlanadi. Ular 40 tagacha tuxum qo‘yib ko'payadi.
Dengiz ilonlari (Hydrophiidae) oilasi vakillari, asosan Tinch va Hind okeanlarining tropik va subtropik dengizlarida yashaydi, 40 dan ortiq turlari bor. Bu ilonlar boshining kichikligi, gavdasining yon tomondan siqilganligi va dumining yapaloqligi bilan boshqa ilonlardan farq qiladi. Burun teshiklari baland joylashgan. Bosh tomonida maxsus tuz chiqarish bezlari bor.
Dengiz ilonlarining zahari boshqa zaharli ilonlarnikidan bir necha marta kuchli (12 marta) bo‘ladi. Ko'pchiligi tirik tug'adi. Dengiz ilonlari umuman quruqlikka chiqmaydi. Tipik vakiliga kurakdum pelamida (Pelamida platurusjni misol qilib keltirish mumkin. Bu ilonlar baliq va ularning ubildiriqlari bilan oziqlanadi, ayniqsa ilonbaliqlarni xush ko'radi.