|
1. Alligatorlar (Alligatoridae) oilasiga 4 ta urug' va 8 ta tur kiradi. Alligatorlarga tipik vakil qilib xitoy alligatori (Alligator sinensis) va timsoh kaymanini (Caimancrocodilus) misol qilib olish mumkin. Xitoy alligatori Xitoyda yashaydi. Missisipi alligatori (Alligator missisippiensis) AQShning janubiy - sharqiy qismida tarqalgan.
Kaymanlar urug'iga timsoh kayman,keng tumshuqli kayman (Caiman latirostris) va qora kayman (Melanosuchusniger)lar kiradi. Kaymanlar janubiy Amerikada yashaydi. Xitoy alligatorining uzunligi 1,5 - 2 m ga va Missisipi alligatorining uzunligi 4,5 m ga boradi. Shuningdek, kaymanlarning hamuzunligi 2—4,5 m atrofida bo'ladi.
2. Haqiqiy timsohlar (Crocodylidae) oilasining 14 ta turi bo'lib, bulardan Nil timsohi (Crocadylus niloticus) tipik vakil hisoblanadi va uning uzunligi 8—10 ni gacha boradi. Haqiqiy timsohlar Afrika, Janubiy Osiyo, Shimoliy Avstraliya va tropik Amerikada yashaydi.
Dengiz timsohlari, asosan Avstraliyaning shimoliy qismida yashaydi. Haqiqiy timsohlarning uzunligi 2 m dan 6—7 m gacha boradi. turi kiradi.
3. Gaviallar (Gavialidae) oilasiga bitta gavial (Gavialis gangeticus)turi kiradi. Gavial uzun tumshug'i-rostrumi borligi bilan xarakterlanadi (uchi to‘mtoqroq, ayniqsa erkaklarida). Uzunligi 6 m gacha boradi. U Hindistonda va Birmada daryolarda yashaydi.
Timsohlar ko'plab ovlanishi tufayli soni kamayib ketgan. Bir qancha mamlakatlarda (AQSh, Kuba, Yaponiya, Keniya va boshqa davlatlarda) timsohlarni ko‘paytiradigan pitomniklar mavjud.
Tuxumdan bolalari 90 kunda ochib chiqadi. Tuxum +31 C dan past haroratda boMsa urg'ochi timsoh, baland bo`lsa erkak timsoh paydo bo'ladi. Tuxumdan chiqqan timsohlarning 2—3 tasigina jinsiy voyaga yetgan timsohga aylanadi. Timsohlar qimmatbaho terisi va go`shti uchun ovlanadi. Timsohlarning barcha turlari Jahon ≪Qizil kitob≫iga
kiritilgan.
Anapsidalar (Anapsida) kenja sinfi
Toshbaqalar (Testudines yoki Chelonia) turkumi
Reptiliyalar orasida toshbaqalar ancha murakkablashgan guruh hisoblanadi. O'ziga xos asosiy belgilariga, avvalo, ularning tanasi suyakmuguz yoki suyak - teri sovut (qalqon) bilan qoplanganligidir. Sovut orqa — karapaks va qorin — plastron qalqonidan iborat. Uning tanasi, ba`zan bo'yni, boshi, oyoqlari va dumi ham sovut (kosa) ichida bo`ladi.
Bu suyak pansir kosasi dushmandan saqlanadigan muhofaza organi hisoblanadi (116-rasm).
Ustki qismi — karapaks suyak plastinkalardan hosil bo`lgan va unga qovurg`alar hamda umurtqa pog'onasi birlashib ketgan bo`ladi. Pastki qismi — plastron 4 juft suyak plastinkalaridan iborat, unga to'sh suyagi va o`mnrov suyaklari birlashib ketgan bo'ladi. Plastron va karapaks pay yoki suyak tutqich bilan bog`angan. Yelka kamari 2 ta suyakdan: kurak, korakoiddan iborat. Chanog'ida xuddi timsohlardagidek, yirik berkituvchi teshik bor. Oyoqlari tipik ravishda boMadi. Umurtqalari opistotsel shaklda, keyingi umurtqalari esa protsel shaklda boMadi. Faqat umurtqaning bo‘yin va dum qismi harakatchan, qolganlari karapaks bilan qo`shilib ketgan, kurak va korakoid esa erkin, birikmagan.
Toshbaqalar bosh skeletida ma’lum darajada ikkilamchi suyak — tanglay hosil bo'ladi. JagMari tishsiz va jag`suyaklari qirrali o'tkir shox qin bilan qoplangan. Tili go`shtdor. Qizilo`ngachi sekin-asta yo'g'on devorli oshqozonga aylanadi. Oshqozon chin ichakdan ajralib turadi. Kloaka teshigi uzunasiga ketgan yoriq shaklida bo`ladi. Kattagina o'pkasi timsohlardagidek murakkab tuzilgan. Toshbaqalar og`iz bo'shlig`ining tagi goh ko`tarilib, goh tushib, havoni tortishda nasos vazifasini bajaradi. Nafas olish mexanizmi yana bo`yin va oyoqlarining harakati orqali ham boradi, chunki toshbaqaning ko`krak qafasi yo`q. Ko`krak qafasi o‘zg‘almaydigan bolgani munosabati bilan toshbaqaning nafas akti ≪yutish≫ yo'li bilan yuzaga chiqadi, bu vaqtda yelka va chanoq muskullari ishtirok etadi. Oyoq va bo‘yin muskullari yaxshi rivojlangan, qorin muskullari yo`qolib ketgan. Toshbaqalarning suvda yashaydigan guruhlarida halqum boshchasi yoki 2 ta anal pufakchasi shaklida qo'shimcha nafas olish organi boiadi.
Toshbaqalar tropik va mo'tadil mintaqalarda tarqalgan. Ularning bo`yi 12 sm dan 2 m gacha boradi. Toshbaqalar quruqlikda, chuchuk suvlarda, botqoqliklarda va dengizlarda yashaydi. Urg`ochisi kichikroq boiadi. Toshbaqalar turli xil shikastlarga chidamli boiadi. Ko`p vaqtini uyquda o'tkazadi.
Toshbaqalarda kopulativ organi toq boiadi. Tuxum qo`yish yoli bilan ko`payadi, ular 200 tagacha tuxum qo`yadi. Tuxumi qattiq ohak po'choq bilan qoplangan. Tuxumini quruqlikka qo'yadi. Toshbaqalar uzoq umr ko'radi, ya'ni 100—150 yilgacha yashaydi.
Toshbaqalar turkumining 5 ta kenja turkumi, 13 ta oilasi, 90 ta avlodi va 250 dan ortiq turi bo'lib, shulardan 7 ta turi MDHda va 1 ta turi (O'rta Osiyo ch o l toshbaqasi) O'zbekistonda uchraydi (117-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: |
