2-ma’ruza. О‘simliklar kimyoviy tarkibi va oziqlanishi Reja Kimyoviy tarkibi bо‘yicha о‘simliklarni tarqalishi О‘simliklarning organic tarkibi

 

---

 
 
 
G‘о‘zaning kimyoviy tarkibi, % (pishish davri) 
(S.A.Kudrin) 
Element 
Belgisi 
Quruq 
moddaga 
nisbatan% 
Element 
Belgisi 
Quruq 
moddaga 
nisbatan % 
Kislorod 
O 
45,000 
Oltingugurt 
S 
0,200 
Karbon 
S 
43,000 
Xlor 
Sl 
0,050 
Vodorod 
N 
6,300 
Temir 
Fe 
0,030 
Azot 
N 
1,400 
Marganets 
Mn 
0,005 
Kaliy 
K 
1,500 
Stronsiy 
Sr 
0,004 
Kremniy 
Si 
0,500 
Bor 
V 
0,003 
Alyuminiy 
Al 
0,350 
Bariy 
Va 
0,003 
Kalsiy 
Sa 
1,000 
Rux 
Zn 
0,003 
Magniy 
Mg 
0,300 
Titan 
Ti 
0,001 
Fosfor 
R 
0,300 
Mis 
Si 
0,001 
Natriy 
Na 
0,200 
Rubidiy 
Rb 
0,0005 
О‘simlik tanasining juda xam kichik qismini (10
-6
– 10
-12
%) tashkil etadigan rubidiy, seziy, 
selen, kadmiy, kumush, simob va boshqa elementlar xam о‘ziga yarasha axamiyat kasb etadi va 
ular ultramikroelementlar deyiladi. 
О‘simliklar yondirilganda natriy, magniy, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy, temir, bor, marganets 
va boshka elementlar kul tarkibida qolishi sababli ular kul elementlar degan nomni olgan. 
Turli о‘simliklar tarkibidagi azot va kul elementlarning miqdori bir-biridan sezilarli darajada farq 
qiladi. Bu bevosita о‘simliklarning biologik xususiyatlari, yoshi, о‘sish sharoitlari bilan bog‘liq 
bо‘lib, tanasining turli kismlaridagi miqdori xam turlichadir. 
Ayrim ekinlarning tarkibida azot va kul elementlarning miqdori, 

---

quruq moddaga nisbatan % da( P.M.Smirnov va A.V.Peterburgskiy) 
О‘simlik va uning organlari 
Azot 
Kul 
Bug‘doy va boshqa g‘alla ekinlari: doni 
1,5-3,0 
1,5-4,0 
Somoni 
0,4-0,6 
3,0-5,0 
Nо‘xat va boshqa dukkakli don ekinlari doni 
4,0-6,0 
2,5-5,0 
Poyasi 
1,0-1,5 
4,0-5,0 
Kartoshka: tuganagi 
1,0-2,0 
3,0-5,0 
Barglari 
4,0-6,0 
8,0-14,0 
qand lavlagi va ildizlilar: ildizi 
1,0 
2,0-3,0 
Palagi 
1,5-2,5 
6,0-12,0 
Beda, sebarga (kо‘k massasi) 
2,5-5,0 
6,0-12,0 
Keltirilgan jadvalda asosiy qishloq xо‘jalik ekinlari tarkibidagi azotning miqdori 1-3% 
atrofida (don-dukkakli ekinlarning doni va kо‘k massasida о‘rtacha 2,5–5,0% gacha) о‘zgarib 
turishi kо‘rinib turadi. Kul moddalarining miqdori ancha katta miqdorda о‘zgaradi, chunonchi, 
salat va ismaloq о‘simliklarida 14–18%, qand lavlagining ayrim navlari bargida 20% dan 
kо‘proq kul elementlari bо‘lishi mumkin. 
О‘simliklar tarkibidagi kulning yalpi miqdorini emas, balki uning tarkibini bilish 
agronomiya nuqtai nazaridan muxim axamiyatga ega. Masalan, donli va dukkakli don ekinlar 
urug‘i kulining 40–50% i fosfor (R
2
O
5
) kaliy (K
2
O) 30-40, magniy (MgO) 8-12 dan iborat. 
Demak, urug‘ tarkibining deyarli 90% i mazkur uch element oksidlarining xossasiga tо‘g‘ri 
keladi. 
Somon tarkibida fosfor miqdori 3–5 marta kam bо‘lgani xolda, kalsiy va kremniyning miqdori 
esa keskin oshadi. Dukkakli va dukkakli don ekinlarining urug‘i va somonida oltingugurt 
nisbatan kо‘proq uchraydi. Kartoshka tuganaklari va ildizmevalilarning kuli о‘z tarkibidagi kaliy 
miqdorining kо‘pligi bilan ajralib turadi (40–60%). Ildizdagi fosfor miqdori о‘simliklarning 
poya, somon va palaklaridagiga qaraganda kо‘proq, natriy esa, aksincha, yer usti qismlarida 
kо‘proq bо‘ladi. 
О‘simliklarning bargi kaliyga boy bо‘lib uning miqdori yosh barglarda qari (eski) 
barglardagiga nisbatan kо‘proqdir. Kalsiyning miqdori aksincha, qari barglarda 50–60% bо‘lgani 
xolda, yosh barglarda 20-40% dan oshmaydi. Fosfor vaa oltingugurt о‘simliklar rivojlanishining 
о‘rta davrlarida 10% ni tashkil qiladi, о‘suv davrining oxiriga borib, sezilarli darajada kamayadi. 
Butguldoshlar oilasiga kiradigan ekinlarning barglari oltingugurtni kо‘proq yutadi. 
Agronomlar о‘z ish faoliyatida о‘simliklarda oziqa moddalarning miqdori ekin navi, tuproq– 
iqlim sharoitlari, qо‘llaniladigan mineral va maxalliy о‘g‘itlar miqdori va о‘simliklarning 
biologik xususiyatlariga boglik ravishda о‘zgarib turishini unutmasliklari kerak, qaysiki qishloq 
xо‘jalik ekinlariga belgilanadigan о‘g‘it meyorlarini aniqlashda bu juda xam muhimdir. 

---