13-mavzu. Turli bozorlarda narxlarni shakllantirish

13.3 Narxlarni vaqtga qaarab diversifikatsiyalash va maksimal talab sharoitida 
narxlarning shakllanishi 
Narxlarni vaqtga qarab diversifikatsiyalash narxlarni shakllantirishning muhim va 
keng tarkalgan strategiyasi hisoblanadi. Bu narxlarni tovar toifasiga karab 
diversifikatsiyalash bilan boEliqair. Bunda iste’molchilarning talab funktsiyasiga karab 
turli toifalarga ajratilishi turli vaqt uchun turlicha narx belgilanishiga olib keladi. 
Narxlarni vaqtga qarab diversifikatsiyalash mexanizmini bilish uchun elektron texnika 
chiqaruvchi firma videomagnitofonlar, (70-yillarda) kompakt disklar (80-yillar boshida) 
va eng sunggi raqamli pleyerlar kabi yangi va yuksak texnologik madsulotlarga qanday 
qalib narx belgilanishini ko’rib chiqamiz. 13.7-rasmdagi D
1
iste’molchilar kichik 
guruhining yangi tovarga bo’lgan o’zgarmas talab egri chizig’idir. 
13.7-rasm. 
Narxlarni vaktga qarab diversifikatsiyalashning tasviri 
Iste’molchilar yangi tovarni yuksak baxrlaydilar va uning narxi pasayishini 
kutishni xohlamaydilar. (Masalan, kompakt disqaan sifati yukori ovoz xrsil etuvchi 
D
1
=A
M
C
1
 
Q
1
 
Q
2
 
Q
e
 
P
e
 
Q 
MC 
D
2
 
MR
2
 

---

stereokolonkalar narxini). D
2
tarkibi ancha kengroq iste’molchilar xos talab egri 
chizigani bildiradi. Bu iste’molchilar narx haddan oshiq yuqori bo’lsa, tovarni sotib 
olishdan o’zlarini tiyadilar. Shunday paytda narx strategiyasi avvaliga tovarni yukorirok 
narx R, bilan iste’molchilarning birinchi, ya’ni talab egri chizoti D
1
bo’lgan guruhiga 
taklif etishni taqozo etadi. Keyinchalik birinchi guruh iste’molchilar tovarni harid etib 
bo’lgach, uning narxi R
2
gacha tushiriladi va mahsulot sotish talab egri chiziga D
2
bo’lgan tarkibi kengroq iste’molchilar guruhiga qaratiladi. Narx diversifikatsiyasining 
boshqa misollari ham bor. Ulardan biri kinofilm birinchi kurilganda yuqori narx belgilab, 
u ommaviy prokatga chiqqach narxni tushirishdan iborat. Deyarli hamma erda amaliy 
qo’llanadigan boshqa bir misol bor. Bu shundan iboratki, qatgiq mukovada chikkan 
kitobga yukori narx qo’ygan holda keyinchalik kitob yumshoq muqovada chiqarilib, 
narxi pastroq belgilanadi (bir yildan keyin). Kupchilik odamlar, narx pasayishi 
harajatlarning ancha pasayishi bilan bogliq, deb uylaydilar. Aslida bunday emas. 
Kitob taxrir etilib, uning matni terib bo’lingach, qo’shimcha nusxasini chop 
etishning chegarali harajatlari kitob qattiq yoki yumshoq mukovada bo’ladimi, bari bir 
juda past, ya’ni 1 dollar atrofida bo’ladi. Yumshoq mukovali kitobning ancha past narxda 
sotilishi sababi uni chop etishning ancha arzon turishi emas, balki, talabi uzgarmas 
iste’molchilar qattiq muqovali kitoblarni harid etib bo’lganlaridadir. Qolgan 
iste’molchilar talabining uzgaruvchanligi esa ancha katga bo’ladi. Maksimal talab 
sharoitidagi narxlarning shakllanishi ularni vaqta qarab diversifikatsiyalashni bildiradi. 
Ayrim tovar va xizmatlarga talab ma’lum vahgda uz chuqaisiga chiqadi: yul va tonellar 
uchun bu mashinalarning tiqaiinch vaqi, elektroenergiyaga yozning oqapom payti, changi 
uchish va dam olish joylari uchun dam olish kunlari hisoblanadi. Shunday ish avjiga 
chiqaan paytlarda ishlab chiqarish kuvvatlari cheklanganligidan chegarali harajatlar ham 
yuqori bo’ladi. Demaq narxlar ham ish avjiga chiqanda yuqori bo’ladi. 
Bu 13.8-rasmda kursatilgan bo’lib, bu erda D
1
ish avjiga chiqan paytdagi talab efi 
chizigi, D
2
boshqa vaqdagi talab efi chizigini bildiradi. Firma har bir davrda chegarali 
harajatlarga teng chegarali daromadni belgilab kuyadi, bu bilan u ish avjiga chiqanda 
yuqori narx R
2
boshqa vahgda past narx R
2
ni belgilaydi, bunga mos ravishda ishlab 
chiqarish hajmi Q
1
va Q
2
ga erishiladi. Bu bilan firma foydani davrlarga bir xil narx 
belgilaganga qaraganda ko’proq oladi. Bunday shchish yanada samaraliroq, chunki narx 
chegarali harajatlarga yaqn bo’lganidan ishlab chiqaruvchi va iste’molchining yutugi 
ancha ko’p bo’ladi. 

---