11- мавзу: Ўрта асрларда шарқ мамлакатлари давлати ва ҳУҚУҚИ

чорёрлар 
деб аталган
10
. 
Ижтимоий ва давлат тузуми хусусиятлари. 
Араб халифалиги 
ижтимоий муносабатларининг ўзига хос томони шунда эдики, унда Европа 
мамлакатларидаги сингари табақавий тузум ўрнатилмади. Бу ерда аҳоли 
турли гуруҳлари ҳуқуқий ҳолатидаги ўзига хос белги, аввало, мусулмонлар 
ва номусулмонлар, араблар ва бошқа халқларнинг ҳуқуқлари нотенг ва ҳар 
хил эканлигида эди. 
9
Kadi, Wadad; Shahin, Aram A. (2013). "Caliph, caliphate". The Princeton Encyclopedia of Islamic Political 
Thought: P. 81–86.
 
10
Ahmed, Nazeer, Islam in Global History: From the Death of Prophet Muhammad to the First World War, 
American Institute of Islamic History and Cul, 2001, P. 34. 

---

11- МАВЗУ: ЎРТА АСРЛАРДА ШАРҚ 
МАМЛАКАТЛАРИ ДАВЛАТИ ВА ҲУҚУҚИ
237 
Шариат бўйича кишининг ҳуқуқий лаёқати ва муомила лаёқати 
исломга эътиқод қилишига қараб белгиланади. Мусулмонлар мусулмон 
бўлмаганлар олдида имтиёзли ҳисобланадилар. Ҳатто қул мусулмонлар 
эркин номусулмонларга нисбатан имтиёзли ҳуқуқларидан фойдаланадилар. 
Шариат бўйича фақат мусулмонлар тўла ҳуқуқий лаёқатга эга. Бошқа 
диндагилар – 
зиммийлар 
тўла ҳуқуқий лаёқатга эга эмас, деб ҳисобланган. 
Араб халифалигида ижтимоий муносабатларнинг ривожланиши қулларнинг 
ҳуқуқий ҳолатига ўз таъсирини ўтказди. Ислом ҳуқуқи бўйича қуллар ҳуқуқ 
субъекти бўлмаган, лекин улар ўз хўжайинларининг розилиги асосида эркин 
кишилар билан шартнома тузишлари ва мулкка эгалик қилишлари мумкин 
эди. Мусулмон қулни эркинликка қўйиб юбориш савобли иш ҳиобланган. 
Араб халифалиги давлат тузуми ўзгариб турган. Араб халифалигининг 
биринчи даврида ҳали давлат тузумида ҳарбий демократия қолдиқлари 
сақланиб қолган бўлса, Умавийлар ва Аббосийлар даврида халифалик 
деспотик давлатга айланган. 
Муҳаммад (САВ) Маккадаги муҳожир шериклари (мухожирун) ва 
мадиналик тарафдорлари (ансор) билан биргаликда ўзининг «Умма» номли 
диний-сиёсий жамоасини тузади. Муҳаммад (САВ) пайғамбар,Аллоҳнинг 
қонуний ноиби ва ердаги олий раҳбар эди. У Аллоҳнинг қонун-қоидаларини 
диндорларга унинг сўзлари билан эълон қилган ва уларни ўзи ва бошқалар 
олдида муваффақиятли ҳимоя қила олган эди. Шу билан бирга Муҳаммад 
(САВ) қавмлари учун мутлақ қонун чиқариш ҳокимиятини ўзида сақлаб 
қолди. Бундан ташқари у олий судя, чекланмаган ижроия ва ҳарбий 
ҳокимиятга ҳам эга эди. Муҳаммад (САВ) ҳарбий бошлиқлар, солиқ 
йиғувчилар, ҳарбий бойликни сақловчиларни, шунингдек, ҳужжатлар, 
мулкий ҳолатларни қайд этиш, солиқ тушумларини баҳолаш, хатлар 
юборишни тартибга солиш учун котиблар ҳам тайинларди. 
Арабча – «халифа» сўзи меросхўр ёки ўринбосар маъносини 
билдиради. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, халифалар (арабча «хиллаафа») 
диний вазифалар билан бирга дунёвий вазифаларни ҳам бажарардилар. Шу 
тариқа улар давлат ва ҳукумат бошлиғи, шунингдек, мусулмонлар оммавий 
ибодатларининг маънавий раҳбари ҳам эдилар
11
. 
Араб халифалигининг биринчи даврида халифа сайланиб қўйиларди. 
Умавийлар ва Аббосийлар даврида халифа лавозими наслда-наслга мерос 
бўлиб ўтадиган бўлган. Xалифа чекланмаган ҳокимиятга эга бўлди. 
Умавийлар ва Аббосийлар даврида анча кенг ва нисбатан марказлашган 
бюрократик аппарат ташкил этилди. Xалифа ҳузурида