1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

3-tema Hújjet teksti
Reje:
1.Hújjet tekstiniń qásiyetleri
2.Málimleme ornindaǵi tekst
3.Tekstti oqiw


Hújjet tekstiniń qásiyetleri
Hújjet tekstke tiykarlanǵan. Biraq onı dúziw ushın pikirlewde júdá quramalı proceduranı orınlaw kerek. Onıń mánisi tómendegishe: ondaǵı vizual súwretler jıynaqlı túsinikler, leksikalıq birlikler menen bekkem baylanıslı, bulardıń barlıǵı qanday da sezim menen belgilenedi. Bul ishki sóylew dep ataladı. Bul sózlerdi esitip bolmaytuǵın, basqalarǵa esitpeytuǵın, qısqartırılǵan, gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarınıń kópshiligi ol jaǵdayda qaldırilǵan. Ishki sóylewdi úyrengen psixologlar atap ótiwlerinshe, kóbinese bir tema yamasa predikat qaladı. Bunnan tısqarı, rus tilinde semantik júk kótermeytuǵın unliler joq. Solay etip, ishki sóylew sózlerdiń málim bir kompleksi sıpatında bar.
Sırtqı sóylewdiń ishki tilge awdarması interiorizatsiya, ishki sóylewdiń sırtqı jaǵdayǵa ótiwi eksteriorizatsiya dep ataladı. Ishki sóylewde pikir adamdıń ózi ushın túsinikli, biraq ol bunı basqalar ushın ańlatıwǵa háreket etkende, kóbinese ol túsiniksiz bolıp shıǵadı hám bayanatshınıń ózi geyde ózi qálegen zattı aytpaǵanlıǵın sezim etedi. Bul qıyınshılıqlar qısılǵan, qısılǵan, túsinikli pikirlerden basqasına túsinikli bolǵan keńeytirilgen grammatikalıq hám logikalıq sırtqı kórinislerge ótiw zárúrshiligi menen baylanıslı. Ishki sóylewdi sırtqı vizual súwretlerge awdarmalawda sensorlı sezimler til sistemasına awdarma etilip, hár bir elementke dástúriy belgi qoyılıwı kerek. Bir tárepten, ol pikirdi qopal túrde bolsa, ekinshiden, konkretlesedi, uǵımsızlıqtı, mánis ılaylılanıwın joq etedi. Solay etip, kerekli awızsha sóylew dárejesine erisiledi. Nátiyjede grammatika hám sintaksis qaǵıydalarına muwapıq dúzilgen tekst payda boladı.
Latın tilindegi textus - bul jalǵanıw, baylanısıw, hátteki material degen mánisti ańlatadı. "Tekst" túsinigin anıqlawda kóplegen jantasıwlar bar. Tekst izbe-iz, ıqsham, tákirarlanatuǵın, geypara quramdı ańlatatuǵın hám mániske iye bolǵan belgiler yamasa súwretler izbe-izligi sıpatında túsiniledi.
Teksttiń barlıq tarepinen tán alınǵan hám keń tariypi tómendegishe: "Tekst - bul kontseptsiyanıń pútinligi hám semantik tolıqlıǵı menen birlestirilgen kórsetilgen qurallardıń tártiplengen kompleksi". Bul tariyp jazba tekstlerdi, súwretleytuǵın, muzıkalıq hám basqalardı óz ishine aladı. Rásmiy hújjet tekstiniń tar tariypi GOST R 51141-98 «Jumıs júrgiziw hám arxivlaw. Atamalar hám tariypler": hár qanday jazıw túri yamasa hár qanday dawıs jazıw sisteması tárepinen jazılǵan, hújjettiń sóylew maǵlıwmatların tolıq yamasa tiykarǵı bólegin óz ishine alǵan maǵlıwmat" -.
Hár qanday tekst tek hújjet formasında háreket qılıw qábiletin aladı. Hújjet sırtında ol "óz-ózinen zat" bolıp qalıp atır. Tekstti jaratıwdan maqset onıń tekstin dúzetiw, onıń háreketleniwi hám jámiyette tarqalıwina alıp keledi, bul tar analiz benen sáykes keledi. Teksttiń maqseti semantik tolıqlıq, jeterli dárejede ekspresivlik, oqıwshıǵa túsinikli bolǵan simvolikalıq-belgi formasın iyelew bolıp tabıladı, bul bolsa keńlew sózlerdi talap etedi.
Mánisi onı ańlatıwdıń belgi-simvolikalıq formasınan jıraqta. Ol azı-kóbi jeterli dárejede túsiniliwi ushın onı sırtqı, geypara ańlatpalı birliklerde ańlatıw kerek. Bunday sóz dizbegi onı tekstke aylantıradı. Solay etip, hár qanday hújjet maǵlıwmat, xabardı óz ishine alǵan óz tekstine iye. Xabar hár qanday tildiń birliklerinde ańlatpalanadı - insaniyat jámiyetinde sanalı hám kommunikativ funktsiyalardı atqaratuǵın ulıwma qabıl etilgen belgi sisteması.
Jasalma tiller hár túrlı analizlerge jol qoymaydı hám adamlar hár qanday tar mútajlikler ushın jaratadı, mısalı, matematikalıq belgiler, shifrlar, indeksler, formulalar, kompyuter programmaları hám basqalar.
Jazba tekst - bul belgiler járdeminde semantik birliklerdiń ańlatpası. Belgiler teksttiń semiotik dep atalǵan birinshi dárejesin ańlatadı. Belgi - bul belgi, olardıń kombinatsiyası menen dúzetiliwi múmkin bolǵan mániske salıstırǵanda óz mánisi áhmiyetsiz.
Ekinshi dáreje leksikalıq bolıp tabıladı. Belgiler sózlerge birlestiriledi jáne bul kombinatsiya málim dárejede ámelge asırıladı, qaǵıydalar – leksikalıq, sóz jasaytuǵın, grammatik hám sintaktik boladı.
Úshinshi dáreje - bul semantik, bul sózlerge berilgen mánisti sáwlelendiredi. Tekst mudamı ekspresiv qurallar birlikleri járdeminde kórsetilgen geypara semantik birliklerdi ańlatadı. Semantik dáreje, óz gezeginde, júdá keń túsinik bolıp tabıladı, bir neshe qatlamlarǵa iye: faktik - waqıyalar, faktlar, qaharmanlar, sóz benen kórsetilgen zatlardıń ayrıqsha xarakteristikasın sáwlelendiriwshi sirtqı qatlamı; subtekst qatlamı, óytkeni sózlerdiń uǵımsızlıǵı, olardıń jasırın mánisin jasırıw qábileti bolıp tabıladı. Bul oqılmaydı, biraq shama etiledi; kontseptual - sóz benen ańlatpalanbaǵan tereńirek qatlam. Bul waqıyalar, qaharmanlar, faktlardı bir tolıq baylanıstıratuǵın birlestiriwshi ideya. Ol, ádette, oqıwshı tárepinen shama etiledi.
Ol yamasa bul belgiler kombinatsiyasına berilgen mánis ayrıqshalıǵı ilimiy jumıs principi, jeterli dárejede kóbeytiw hám túsiniw shárti bolǵan ilimiy tekstlerde subtekst maǵlıwmatları obrazlı -assotsiatsiyaga itibar beretuǵın kórkem ádebiyatqa baylanıslı tekstlerge qaraǵanda bir qansha kemirek olardıń aqıl sheńberi, biraq kontseptual kóbirek hám anıqlaw ańlatpa etilgen.
Tekst mudamı málim bir sistemaǵa baylanısqan geypara semantik birliklerdi, ańlatpa qaǵıydaları sisteması tárepinen strukturanı sáwlelendiredi. Olar teksttiń mazmunı shifrlanǵan formasın ańlatadı. Ekspresiv birlikler bayqaǵıshlıq menen qabıl etiledi hám azı-kóbi anıq túsiniliwi kerek. Mánistiń ózi, ekspresif birliklerden sırtta, sezilmeydi. Onıń maǵlıwmatı, mádeniyatı dárejesi, jası, keyipi, intellektual qásiyetleri hám basqalarǵa tıykarlanıp, tekstti ǵárezsiz oqıǵanlar onı "shama qılınadı".
Tekst ayrıqsha sistema - pútinlik bolıp, bul jerde barlıq elementler - semantik birlikler málim bir koefficientte - uyqaslıqta jaylasqan. Hár bir birlik óz ornın iyeleydi. Avtor bul koefficientti ózi ishki sezim, teń salmaqlılıq, awızbirshilik seziminen kelip shıqqan halda jaratadı hám erisilgen uyqaslıq málim bir sezimlik tájiriybege iye, adamdıń sezimlik jaǵdayına tásir etedi hám málim bir tekstke juwap beredi,
Hár qanday tolıq hám logikalıq tekst tiykarǵı ideyaǵa iye. Qalǵan barlıq materiallar bul pikirge alıp keledi, onı rawajlandıradı, básekilesedi. Tiykarǵı ideya ekilemshi pikirler arasında aljasıp ketpewi ushın individual pikirlerdiń baylanısları hám munasábetleri ierarxik tártipte, quramında qurılısı kerek. Kompozitsiya shıǵarmada qurǵaq logikalıq rejeni óz ishine aladı, baylanıslar hám ótiwlerdi ornatadı. Kompozitsiya - bul temanı rawajlandırıw logikası bolıp tabıladı, ol tómendegilerdi sáwlelendiredi: onıń bólimleriniń qatnası (kirisiw, tiykarǵı bólim, juwmaq), teksttiń mólsherlengen maqsetke muwapıqlıǵı, stilistik qásiyetleri (bayanat, túsindiriw, maǵlıwmat, isendiriw, oy-pikirler), teoriyalıq esap-kitaplar hám anıq faktlardıń qatnası, tásirli hám aqılǵa say tásir quralları boladı.
Barlıq tekstler arasında avtordıń dóretiwshilik qarasına iye bolǵan tekstler ajıralıp turadı. Bular ádebiyat, kórkem-óner, pánge tiyisli tekstler. Tema avtorı tekstti ayrıqsha tárizde quradı, dóretiwshilik ańlatpalı birliklerden paydalanadı, olardı birlestiredi, forma hám mazmun birligine erisedi. Áyne uyqaslıq, forma hám mazmun birligi kóbirek ańlatıwshı kúshke iye. Mashqala túp mániske sáykes keletuǵın formanı tabıw bolıp tabıladı. Formanı izlew hám jańa mániske "ob'ektivlestiriw" kórkem dóretiwshiliktiń tiykarǵı mashqalası bolıp tabıladı.
Usınıń menen birge, kóplegen tekstler ámelde bolıp, ol jaǵdayda kóplegen áwladlardıń kóplegen ólshemli izlewleri nátiyjesinde forma turaqlılastı. Bul tekstler temanıń dóretiwshilik iskerligine mútáj emes. Kerisinshe, dóretiwshilik iskerlik tek zálel keltiredi. Bul tekstlerde qashannan berli standart sheshimler, standart formalar bar hám tema -kompilyatordıń wazıypası olardı tek semantik birlikler menen toltırıw bolıp tabıladı. Mısalı, statikalıq juwmaqlar, basqarıw hújjetleri formaları, ekonomikalıq, dizimge alıw hám basqa soǵan uqsas hújjetler. Olardıń kompilyatsiyası - bul tastıyıqlanǵan texnologiyanıń bir túri hám olardan qandayda bir estetikalıq yamasa kórkem xızmet kútiwdiń hájeti joq, sebebi olardıń jaratılıwı rásmiy usılǵa tiykarlanǵan. Biraq olar menen islew de ayrıqsha ayrıqshalıqlarǵa iye, mısalı, olardı dúziw qaǵıydaların biliw, qayta islew texnologiyası hám paydalanıw tártibi kelip shıǵadı.
Sonı atap ótiw kerek, olar ortasında anıq shegara joq, sebebi teksttiń belgilengen formasında birinshi gruppaǵa sáykes bolıp tabıladı. Júdá kemnen-kem forma hám mazmun tárepinen túp nusqadaǵı tekst payda bolmaydı. Eger forma tabıslı bolsa, ol jaǵdayda olar onı shápáátsiz ekspluataciya qılıwdı baslaydı, nátiyjede ol azmaz ózgergen quram menen toltırılǵan ayrıqsha "klişe", "ossifikatsiyalanǵan forma" sına aylanadı. Haqıyqıy dóretiwshilik, bunı aytayıq, jańa quram ushın ulıwma jańa, ayrıqsha formanı izlew menen baylanıslı.
Sonlıqtan, barlıq hár túrli tekstler bir qatarda jaylastırılıwı múmkin, bul jerde bir ushında joqarı kórkem túp tekstler, ekinshisinde bolsa rásmiylestirilip, qashannan berli tastıyıqlanǵan shablonǵa iye boladı. Jaylasıwdıń ol yamasa bul ushına jaqınlıǵı, sonıń menen birge, teksttiń temanıń dóretiwshilik iskerligi elementleri yamasa rásmiy qásiyetleri menen toyınǵanlıq dárejesin xarakteristikalaydı.
Tekstti jaratıwda eki tárep qatnastı - haqıyqatlıqtıń bir bólegi jáne onı tusinip jetetuǵın sub'ekt - avtor. Tekst haqıyqat penen óz modeli sıpatında korrelyatsiya etedi. Tariyp beriwden ob'ekt modeli haqıyqattıń bir bólegin identifikaciyalanǵan, ózgertirilgen formada anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Hár qanday model sıyaqlı, ol anıq túrde tariyp berilgen ob'ektten parıq etedi, biraq usı waqıtta ol uqsas ayrıqshalıqlarǵa iye. Hújjetlerdiń ayırım túrleri (gazeta, jurnal, ilimiy yamasa kórkem kitap) haqıyqattı arnawlı bir baylanıslar hám táreplerde modellestiredi.
Hár bir túrdegi hújjetlerdiń súwretleytuǵın, ekspresiv hám simvolikalıq quralları ayrıqsha bolǵanlıǵı sebepli, bul modeller forma hám mazmun tárepinen birdey emes, biraq ulıwma mazmunın bir-birin toltırıp, hár túrlı tárepten ashıp beriledi. Haqıyqattıń geypara táreplerin ulıwma jeterlishe modellestirip bolmaydı hám júdá tikkeley bolmaǵan ańlatpanı tabadı. Mısalı, hújjetler tuwrıdan-tuwrı kólemlerdi, sezimdi, dámdi, jıllılıqtı simulyatsiya ete almaydı hám olardıń simvolikalıq tikkeley bolmaǵan uzatılıwına ılayıq.
Hújjetlewde haqıyqatlıq sáwleleniwi ob'ekt-sub'ekt principine ámel etedi. Mudamı dıqqat orayında ob'ekt bar, biraq ob'ekttiń ózi judá quramalı bolıwı múmkin. Sol sebepli modellestiriw processinde bir yamasa bir neshe strukturalar saylanadı - ob'ekt. Olar ob'ektte psixikalıq tárepten ajıralıp turadı "ózgertiredi".
Materiallıq álemniń mánisi tómendegishe: materiya sistemalastırılǵan, geypara strukturalıq dárejelerde tártiplengen. Hár bir dáreje, rawajlanıp barıwı menen jáne de qıyınlasadı. Quramalılıq teń salmaqlılıqtı, uyqaslıqtı buzatuǵın málim bir noqatqa jetkende, dáreje "qolaylı", muǵdarlıq ózgerisler sapa ózgeriwine aylanadı. Aldınǵı dárejeni jasırın formada óz ishine alǵan jańa dáreje kóteriledi. Solay etip, insannıń tikkeley qabıl etiwi ushın shólkemniń pútkil quramalılıǵına erisip bolmaydı, onıń ishinde jasırınǵan hám ápiwayılıǵı sırtında bolıp, sezimlik rawajlanıw ushın bar bolıp tabıladı.
Model sıpatında sáwlelendiriw, eń dáslep, dúzılıw shólkeminiń ápiwayı júzeki dárejesine boysunadı. Biraq tolıq analiz, hádiysege tereńirek kirip barıw quralı sıpatında, jasırın dárejelerdi ashıp beriwge járdem beredi. Avtor hár qanday tárepti aktuallastıradı, bul bólim haqqındaǵı oyda sawlelendiriwine sáykes keletuǵın zattı aytıp otedi. Avtordıń dóretiwshiligi haqıyqatlıqtıń bir bólegin qanday ajıratıp alıwında, shegaraların belgilewinde, qanday strukturalardı atap ótiwinde, informaciyanı jetkeriwde qanday ańlatpa qurallarından paydalanıwda kórinetuǵın boladı.
Solay etip, avtor haqıyqat hám tekst ortasındaǵı dáldalshına aylanadı. Sol sebepli tekstlerdiń abzallıqları hám kemshilikleri. Olar kóp tárepten avtordıń qábiletlerine baylanıslı. Haqıyqattıń birdey bólegi hár qıylı dárejedegi hár qıylı avtorlar tárepinen modellestiriliwi múmkin, túrli qurallar menen ańlatpa etilgen hám túrli dárejedegi uqıplar zárúrli rol oynawı múmkin, bunıń nátiyjesinde áhmiyetli bolmaǵan maǵlıwmat alıw múmkin. Ob'ekt haqqında jańa maǵlıwmatlar hám uqıplı, basqa tárepden sizge tanıs bolǵan ob'ektke qarawǵa, ondaǵı jańa hám ayrıqsha zatlardı atap ótiwge múmkinshilik beredi.