1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Tekstti oqıw
Avtor hám oqıwshı sanasın ortasındaǵı ruwxıy baylanıs processleri baspa tekst dáldalshılıǵında boladı. Bul ob'ekttiń ashıq-aydın bar ekenligi hám kúndelikli ayqınlıǵı, ádette, processtiń xarakteristikasın almastırıwǵa, onıń individual elementleriniń statikalıq jaǵdayların ob'ektiv kórip shıǵıwǵa tiykarlanǵan ápiwayılastırılǵanlıǵına alıp keledi. Nátiyjede, oqıw baspa miynettiń oqıwshıǵa tásiri sıpatında túsiniledi, sol waqıt ishinde tekstte anıqlanǵan "ob'ektiv quram" oqıwshınıń sanasına quyıladı. Usınıń menen birge, bul processtiń bir baǵdarlanǵanlıǵı, dóretpe mazmunınıń ayrıqshalıǵı hám oqıwshınıń sanasından ǵárezsizligi tikkeley jabıq tárizde jaylastırılǵan. Kemnen-kem jaǵdaylarda oqıwshınıń túsinigin tekstti izertlew analizine sáykesligi anıqlanadı.
Biraq tiykarınan barlıq zat ápiwayı emes. Oqıw - bul quramalı process, onıń mazmunı sózdiń mánisin ańǵarıw, onıń semantik baylanısların túsiniw hám aytıw, tekstti sın kózqarastan ańǵarıw (avtordıń pozitsiyasini anıqlaw, onı bahalaw). oqıwshınıń dúnya haqqındaǵı ideyaları keńeyedi yamasa ózgeredi. Bul ilimiy mashqala oqıw psixologiyası tárepinen islep shigılıp atır. Bul pánniń qızıǵıwshılıqları sheńberi shrifttiń tásirin, háriplerdiń kólemin, olardıń qanday baylanısıwın, tekstti betke jaylastırıwdı hám basqalardı úyreniwdi óz ishine aladı. Sózdi tanıp alıw, oqıw tezligi hám aqır-aqıbet teksttiń mánisin ańǵarıw tuwrısında. Kóp jıllıq izertlewler nátiyjesinde tekstti qabıl etiwge tásir etiwshi geypara faktorlar tabıldı. Mısalı:
• sózdiń bas háripleri onıń mánisin túsiniw ushın sózdiń aqırındaǵı hám ortasındaǵı háriplerden kóre áhmiyetlilew bolıp tabıladı;
• sóz uzınlıǵı onıń grammatikasına tiyisli eń zárúrli kórsetkish bolıp tabıladı, formaları hám sol sebepli mánisleri;
• kontekstti esapqa alıw, uǵımsız sózlerdiń mánisin anıqlama beriwge úlken járdem beredi;
• sózlerdi qabıl etiw xarakterine oń hám shep kontekst túrlishe tásir etedi. Sózler derlik uǵımsız termindi (kontseptsiyanı) qabıl etiw ózgesheligine tásir etpeydi. Kerisinshe, ońındaǵı sózler periferik sıyaqlı tárepinen uslanıp qaladı jáne onıń semantik analizi ushın áhmiyetli bolıp tabıladı;
• tekst tarqaq bólimlerden ibarat. Onıń elementleri ózgeriwsheń izbe-izlilikte izbe-iz ámel qıladı. Tekstti qabıl etiwge bólimlerdiń mazmunı emes, bálkim olardıń montaj baylanısları tásir etedi.
Oqıw processinde adam tek qabıl etilgen pozitsiyalar ortasında semantik baylanıslardı ornatpaydı. Ol ańsız túrde olardı mánis bólimlerine birlestiredi. Nátiyjede, kishi tolıq maǵlıwmatlar joq etiledi, umıtıladı hám tek ulıwmalasqan sanada saqlanıp qaladı. Oqıwshı ushın jańa bolǵan maǵlıwmat, eger ol paragraftıń birinshi gápine kiritilgen bolsa, jaqsılaw qabıl etiledi. Eger ol abzactı tamamlasa, onnan da jaman qabıl etiledi. Jańalıq, eger ol abzac ortasındaǵı gapte yamasa bir neshe gáplerde bolsa, ásirese jaman qabıl etiledi.
Tekst penen tanısıwdıń predispozitsion faktorları da qabıl etiwge járdem beredi. Prepozitsion faktorlar - bul tekstlerdiń geypara qásiyetleri, mısalı, tolıq ataması, avtorı, atı, teması, dizaynı, material kólemi, shrift, túsindirmeler hám basqalar. Oqıwshı bul faktorlardı tekstti qabıl etiw baslanıwınan aldın da sezedi hám bahalaydı hám olar sub'ektiv háreket ete baslaydı, adamdı jáne de qabıl etiw ushın málim bir tayarlıqtı sazlaw ushın, yaǵnıy tiyisli sazlamanı jaratıń. Kórip shıǵıw - bul tekstti tikkeley oqılıwıdan aldın onı aldınan kóriw, shama qılıw, boljaw. Ol tekstti qabıl etiwdi basqaradi, tekstte oqıwshı aldınan ushırasıwdı rejelestirgen elementlerdi, tolıq maǵlıwmatlardı, faktlardı ajıratıp kórsetiwge májbúr etedi. Bir varianttı oqıwshı aldınan aytıp bergende, munasábet mayısqaq bolıwı múmkin. Oqıw processinde onnan shetke shıǵıw, oqıwshı tárepinen tekstti tolıq biykarlawǵa shekem, onıń aqılın tosıp qoyıwǵa shekem kemshilik sıpatında qaraladı. Maslasıwshı ornatıw tekst ushın bir neshe prognoz variantların jetilistiriwdi óz ishine aladı. Oqıw processinde oqıwshı jazıwmalar dárejesine kóre olar arqalı ótedi. Tekst mazmunına tiyisli hár qıylı variantlardı psixikalıq túrde “oyda sáwlelendiriw” oqıw procesin qızıqlı hám óz ishine aladı. Oqıwshı oqıw modelin jaratıw ushın avtor menen básekilesedi, oqıwbul bolsa dóretiwshilikte boladı.
Solay etip, oqıw processinde quram dáslep belgilengen kólemde hám anıqlıqta ózlestirilmeydi. Hár bir bólek jaǵdayda, ol basqasha tárizde ámelge asırıladı, qabıl etiwshilerdiń mútajlikleri hám máplerine eń sáykes keletuǵın tolıq maǵlıwmatlar, strukturalıq bólimlerge aytıladı, xabardıń tómengi bólegine kirip barıwına járdem beredi, eger derek tárepinen anıq belgilenbegen mánisler ol jaǵdayda tabıwǵa múmkinshilik beredi. Saylaw iskerligi qanshellik joqarı hám natiyjeli bolsa, sub'ekttiń itibarın arnawlı bir sharayatlar talap etetuǵın maǵlıwmatlarǵa jóneltiriw qábileti sonshalıq jetilisken boladı.
Kontekstten tısqarı súwretler - bul oqıw waqtında júzege keletuǵın, biraq tekstke uyqas kelmeytuǵın súwretler. Tekst modelin qayta jaratıw procesi olardıń jeke, kontekstten tısqarı yadın konkretlestiriw procesi menen almastırıladı. Oqıwshı avtordıń niyetlerine kirisiwdi qálemeydi, qalǵan tekst elementlerin esapqa almaydı. Hádiyse aktuallasqan sana-sezim tiykarında júz beredi.
Hújjetler óz tekstlerinde ob'ektiv quramǵa iye, biraq oqıwshı passiv tárizde kórsetpeydi, nusqa kóshirmeydi, bálkim qabıl etiw processinde ol menen aktiv baylanısta boladı. Bunday baylanıs qatnasıwshıları ortasında semantik óz-ara baylanıslılıq ámelde, eger ol ush zárúrli shárt penen sheklengen sonda da: birinshiden, bul tekst dáldalshılıq etedi - materiallıq tárepten belgilengen belgiler kompleksi; ekinshiden, bul avtor hám oqıwshınıń keńisliktegi hám waqtınsha bóliniwi sharayatında júzege keledi; úshinshiden, derlik mudamı awızsha bolıwı múmkin.
Bunnan tısqarı, olardıń hár biri basqasınıń semantik maydanın ayrıqsha tárizde ózgertiwge háreket etedi. Avtor bunı tekst jaratıw processinde ámelge asıradı hám oqıwshı qabıl etkende oǵan óz oqıwları hám túsindiriwlerin kiritedi. Oqıw iskerligi, avtor sıyaqlı, aktiv, dóretiwshilik bolıp tabıladı, biraq onnan ayrıqsha bolıp esaplanıp, ol avtor tárepinen tekstte ob'ektiv túrde anıqlanǵan ruwxıy haqıyqattı joq etiwge qaratılǵan.
Tap sol hújjet oqıwshınıń social poziciyası, qızıǵıwshılıǵı, bilimliligi hám mádeniyatına qarap ózin kórinetuǵın hár qıylı pazıyletler kompleksine iye ekenligi ázelden málim bolǵan. Oqıwshıda hár qıylı informaciya mútajlikleri hám qızıǵıwshılıqları "qasında jasaydı", házirgi waqıtta iye bolǵan munasábetine qarap, ol tekstti hár túrlı qabıllaw qábiletine iye. Bunnan tısqarı, tekstlerdiń kópshiligi kóp funktsional bolǵanlıǵı sebepli, olar málim bilim munasábetlerin ámelge asırıw teması bolıp xizmet etiwi múmkin. Oqıwshı azı-kóbi xabarlılıq dárejesi menen baspa baspaǵa shaqırıq etiwiniń maqsetin túsinedi. Maqsetti anıq qáliplestiriw múmkin bolmaǵan jaǵdaylarda da, ol ob'ektiv túrde bar bolıp tabıladı. Hátteki, social funktsiyalar kózqarasınan, hújjet hár qanday bilimdi jetkeriw ushın tiykarǵı maqsetke iye bolmasa da, ol oqıwshınıń túrli táreplerinde úyreniw temasına aylanıwı múmkin. Arnawlı bir oqıwshınıń sanalı munasábetiniń tárepi hám ózgesheligi tekstti qabıl etiwdiń funktsional qásiyetlerin belgileydi.
Oqıwshılardıń bilimge bolǵan munasábeti, olardıń hújjetlerge shaqırıǵın xoshametlentiredi, shaxs iskerliginiń social mazmunı jáne onıń baha -rol dúzilisi menen belgilenedi. Olar tereń yamasa júzeki, aktiv yamasa passiv, keń yamasa qánigelesken, sistemalı yamasa bólekli, utilitar-ámeliy yamasa abstrakt -teoriyalıq hám basqalar.
Hújjetlerde maǵlıwmatlardı usınıwdıń dúzilisi hám formasınıń ayrıqsha qásiyetleri, sonıń menen birge esabat berilip atırǵan maǵlıwmatlardıń quramındaǵı ayrıqshalıqlar olardı túrli dárejelerde hám hár túrlı jollar menen oqıwdıń málim bilim funktsiyaların ámelge asırıw quralı bolıwına múmkinshilik beredi.
Oqıwshınıń munasábetine qarap hár qıylı oqıw túrleri ajıratıladı. Qánigeler olardı túrlishe klassifikaciyalaydı. Mısalı, R. Bamberger tárepinen usınıs etilgen oqıw túrleriniń klassifikaciyası keńnen málim. Ol oqıwdıń tómendegi túrlerin ajıratıp kórsetti:
1. Tuwrı oqıw. Oqıwdıń bul túri materialdıń gáplerde oqıwshı ushın qızıqlı yamasa joq ekenligin bólek sózler menen túsiniw qábileti menen baylanıslı.
2. Informaciyalı oqıw. Bul túrdegi oqıw gazeta oqıwshıları, jumıs qaǵazların kórip shıǵıs shólkem basshıları, óz pánleri tarawında jaqsı maǵlıwmatqa iye bolǵan ilimpazlar ushın ádetiy halat bolıp tabıladı.
3. Kóńil ashıw. Bul tur tiykarınan tereń mániske iye bolmaǵan kórkem ádebiyatlardı oqılıwında kórinetuǵın boladı. Oqıwshı ózin dóretpe qaharmanları menen tanıstıradı hám súwretlengen waqıyalardı bastan keshiredi.
4. Oqıw, yadqa mórlengen. Onıń maqseti - kitaptıń mazmunı hám oǵan tán bolǵan filosofiyalıq mánisti túsiniwge múmkinshiligi barınsha anıqlawǵa umtılıw.
5. Kommunal tańlaw tiykarında oqıw. Usınıń menen birge, kitaptan tek oqıwshı ushın zárúrli bolǵan zat yamasa ol qandayda bir maqset ushın zárúr bolǵan zatlar saylanǵan. Bul túrdegi oqıw tuwrılıq, sın kózqarastan oqıw hám naǵıs oyıwshılıqtı birlestiredi.
6. Analitik oqıw - qolında qálem hám qaǵaz úzindi menen oqıw, keyinirek sáwlelendiriwge úndew.
7. Sın kózqarastan oqıw. Bul túrdegi oqıw pikirlew, bahalaw, salıstırmalı óz ishine aladı. Áyne ol oqıwshınıń ózligi hám dúnyaǵa kóz qarasın qáliplestiriwde úlken rol oynaydı.
8. Bólek oqıw - forması hám mazmunı analizi menen joqarı intellektuallıq qosıqlardı oqıw.
9. Oqılǵan aktiv qabıl etiw hám dóretiwshilik túsiniw menen baylanıslı bolǵan dóretiwshilik oqıw.
10. Korrektor - hecalar, háripler menen oqıw, grammatik hám stilistik anıq emesliklerdi ańǵarıw.
Oqıw processinde oqıwshı tekstti tómendegiler ushın bahalaydı:
• leksikalıq hám grammatikalıq dáreje - haqıyqatlıqtıń bir bólegin, sezimlik tarawǵa tásir etetuǵın súwretlerdi óz ishine alǵan sóz birikpelerin kórsetiw ushın jeterli ekspresiv qurallardı tańlaw sıpatında;
• informaciya dárejesi - onıń ilimiy xarakteri, haqıyqatliligi, áhmiyeti, jańalıǵı hám basqalar kózqarasınan onıń qásiyetleri, olardıń túsiniw dárejesi hám ilmiy tájriybesine muwapıqlıǵı;
• logikalıq dáreje - tekstti izbe-izligi, dálilleri, barlıq bólimlerdiń organikalıq baylanısı hám hár birewiniń tolıqlıǵı, sonıń menen birge teksttiń tolıqlıǵı ushın tekseriw sıpatında;
• pragmatik dáreje - oqıwshınıń mútajliklerin qandırıw, onıń qızıǵıwshılıǵın qandırıw, oqıwshı ushın ámeliy áhmiyetke iye bolǵan maǵlıwmatlardı alıw.