1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Málimleme tili
Insannıń basında qanday pikir payda bolsa, olardıń anıq xabardarlıǵı tilge tiyisli qurallarda ańlatpa arqalı júz beredi. Informaciya kózqarasınan pikir - bul nerv baylanısları dúzilisindegi intellektual iskerlik nátiyjesinde kiritilgen yamasa óz-ózinen payda bolǵan ózgeriwi bolıp tabıladı. Onıń sırtqı formaǵa ıye bolıwı ushın pikirdi tiyisli ekspresiv qurallar - sózler sistemasına qayta jazıw kerek. Sóz neni bolıp tabıladı basqasına jetkeriwi ushın ol ob'ektti, háreketti, jaǵdaydı belgilewi, atawı kerek. Bul belgilew shártli. Bul qabıl etip atırǵan ob'ekt ushın túsinikli bolǵan málim bir qaǵıydalar sisteması, maǵlıwmattı kodlaw sisteması.
Sózlerdi aytqanımızda, biz vokal apparatı menen málim bir milliy til ushın ádette qabıl etilgen dawıs tolqınlarınıń arnawlı birikpelerin jaratamız. Esitiw shólkemleri tek ulıwma kodlaw qaǵıydaları sisteması menen birlestirilgen dawıslı terbelislerdi qabıllaydı hám mıy berilgen xabardıń ulıwma mánisin sheshedi. Kodlaw - bul maǵlıwmattı bir sistemasınan basqasına ótkeriw.
Til belgisiniń mánisin sózlik (tildiń leksikalıq rezervi), sintaksis hám semantikanıń bar ekenliginde kórsetilgen lingvistik sistemadan sırtta ańǵarıw múmkin emes. Sintaksis - bul tildiń dúzilisi, sonday-aq belgilerdiń dúzılıw qásiyetleri, olardıń qáliplesiwi hám ózgeriwi qaǵıydaları. Semantika belgiler hám olardıń kombinatsiyaları artındaǵı mánis hám mánis túsiniklerin analiz etedi. Pragmatika belgi sistemalarınıń olardı qollanıwshılar menen munasábetin úyrenedi.
Kodlawdıń tiykarı informaciya jetkeriw ushın tildi islep shıǵıw bolıp tabıladı. Tildi olardan paydalanıw qaǵıydaları menen birgelikte differentsial belgiler sisteması sıpatında kóriwimiz múmkin. Civilizatsiya ámeldegi bolǵan dáwirde insaniyat kóplegen tábiyǵıy tillerdi rawajlandırdı, olar ádette tábiyǵıy, jasalma hám ayrıqsha jasalma tillerge bólinedi.
Tábiyǵıy til - bul sózler hám grammatik qaǵıydalar emes, bálkim paydalanıw ámeliyatı menen belgilenetuǵın til mudamı rásmiy túrde belgilenedi. Olar tariyxıy túrde insaniyat jámiyeti rawajlanıwda payda bolǵan. Til da tábiyǵıy, da jasalma bolıwı múmkin. Tábiyǵıy til kúndelikli baylanıs tili sıpatında túsiniledi, bul pikirlerdi ańlatıw forması sıpatında xızmet etedi. Tábiyǵıy tilde qaǵıydalar menen bir qatarda esaptan tısqarı, sinonimler, omonimlar, sóylew hám sóylemew, oylanıw, sóylewdi uǵımsız etiwine múmkinshilik beretuǵın qurallar da bar. Eń áyyemgisi - bul birinshi signal sistemasına tiykarlanǵan mimika hám belgiler tili. Ekinshi signal sisteması mazmunlı anıq sóylewdi jaratıw hám onnan paydalanıw ushın juwapker bolıp tabıladı. Social rawajlanıw processinde aymaqlıq, klanlıq, etnomádeniy hám basqa ayrıqshalıqlar tiykarında gruppalarǵa bólinip bólek rawajlanıp, adamlar milliy tillerdi rawajlandırdı. Qánigeler 2 mıńnan aslam tillerdi milliy baylanıs taesaplasadı.
Milliy tiller - bul maǵlıwmattı kodlawdıń keń qollanılatuǵın usılı. Óytkeni, hár bir sóz adamlar ol yamasa bul túsinikti, ob'ektti belgilewge razı bolǵan ádetiy belgiden basqa maǵlıwmat emes. Sóz geypara msǵlıwmattı jetkeriwi ushın ol ob'ektti, háreketti, jaǵdaydı belgilewi, atawı kerek. Sóylewdiń bul wazıypası belgisi dep ataladı.
Haywan shıǵaratuǵın dawıs ob'ektti anglatpaydı, ol ashlıq, qáweter, zawıq alıw jaǵdayın ańlatadı hám bul kórinislerdiń barlıq berilgen túrlerde ulıwmalıǵı sebepli basqa shaxslar ushın signalǵa aylanadı. Shaxs ob'ekt yamasa hádiyse tuwrısında sóz benen baylanıslı pikirge iye. Baylanıs processinde óz-ara túsiniw belgi birligine tiykarlanadı.
Sóylewdiń ekinshi wazıypası ulıwmalastırıw bolıp tabıladı. Sóz tek ǵana bir ob'ektti, bálkim soǵan uqsas zatlardıń pútkil toparın da belgileydi. Úshinshi funktsiya - baylanıs, bilimlerdi jetkeriw, munasábetler, sezimler. Kommunikativ funktsiyalarda úsh tárepti ajıratıw múmkin: informaciya, ekspressiv hám qálegen. Informaciya tárepi bilimlerdi uzatıwda kórinetuǵın boladı hám belgilew hám ulıwmalastırıw funktsiyaları menen bekkem baylanıslı. Informaciya tárepi pikirdi anıq ańlatatuǵın sózdi tabıw qábiletin óz ishine aladı jáne bul sóz sol pikir yamasa qabıl etiw ideyalardı keltirip shıǵarıwı kerek. Sóylewdiń ekspresiv tárepi bayanatshınıń sezimlerin hám xabar temasına munasábetin jetkeriwge járdem beredi. Quramı menen birleskende, bayanat isenimli, eger sonda da ol negizsiz.
Hár qanday til rawajlanıp atır, sebebi ol átirap arasındaǵı ózgerislerdi sáwlelendiredi. Tábiyǵıy tillerdiń kemshilikleri - bul belgiler, sinonimler, ańlatpalı sóz dizbekler bar ekenligi. Tábiyǵıy kemshiliklerden júdá bolǵan jasalma tillerdi rawajlandırıw zárúrshiligi kelip shıǵadı. Qurılǵan tiller málim bir iskerlik hám xabar túrlerin jetkeriw ushın arnawlı mólsherlengen. Olar adamlar tárepinen geypara tar mútajlikler ushın jaratıladı, kelisim principler tiykarında tártiplestiriledi hám hár túrlı analizlerge jol qoymaydı. Buǵan matematikalıq belgiler, hár qıylı shifrlar, Mors kodı, teńiz flotındaǵı bayraqlar álippesi, xalıq aralıq esperanto tili, mashinasazlıq programmalastırıw tilleri hám basqalar mısal bolıp tabıladı.
Hár qanday jasalma til maqset ushın jaratılǵan. Mısalı, tábiyǵıy tildiń uǵımsızlıǵın joytıw, haqıyqatlıqtıń informaciyaǵa kiriwin sheklew, tábiyǵıy tildiń grammatik hám sintaktik qaǵıydaların ápiwayılastırıw, tábiyǵıy tillerde qollanılatuǵın belgilerdiń hár tumanlıǵın eki signalǵa shekem kemeytiw - noqat - sızıq, nátiyjede maǵlıwmatlar radio tolqınları arqalı uzaq aralıqlarǵa uzatılıwı múmkin hám taǵı basqa. Jasalma tiller baylanısta qolaysız bolıp, tek tábiyǵıy tillerden paydalanıw qıyın bolǵan jaǵdaylarda paydalanıladı.
Tábiyǵıy hám gumanitar pánlerdiń tilleri bólek jasalma bolıp tabıladı, sebebi olar tábiyǵıy tildiń geypara bólimleri qosımsha belgiler menen bayıtılǵan. Eger ilim óz rawajlanıwınıń birinshi basqıshında tiykarınan tábiyǵıy til túsiniklerinen paydalanǵan bolsa, ol halda izertlew temasına tereńlesken tárepke abstrakt, idealizatsiyalanǵan zatlar, olardıń qásiyetleri menen baylanıslı pútkilley jańa atamalardı kiritetuǵın teoriyaler payda boladı.
Tábiyǵıy yamasa jasalma tábiyaatınan qaramastan, barlıq kodlar ushın tómendegi qaǵıydalar xarakterli bolıp tabıladı:
• kod - bul belgilerdiń, zatlardıń signallarınıń kombinatsiyası bolıp, bul mánisti jetkeriw usılı esaplanadı. Uzatıwshı hám qabıl etiwshi tárepler ortasında dáldalshı sıpatında ol hár eki tárepke de tanıwshı bolıwı kerek. Eger qabıl etiwshi tárep kodtı jaqsı bilmese hám xabardı parolın sheshe almasa, ol halda paroldı tarqatıp alıw úskenesin jalǵaw kerek. Bul milletler ara baylanıs processinde awdarmashı, tekstti awdarmalawda sózlik, mashina menen dialogtaǵı arnawlı texnikalıq qural hám basqalar bolıwı múmkin;
• materialdan kóre kóbirek kodlar ámeldegi informaciya tasıwshılar. Materiallıq tasıwshı sıpatında dawıs tolqınlarınan paydalanıp, biz hár qıylı tillerde sózlerdi aytıwımız múmkin, sol sebepli hár túrlı kodlardan paydalanıń. Biraq kod materiallıq ortalıqtıń ózgesheligine sáykes keliwi kerek hám kodtı tańlaw birinshi náwbette oǵan baylanıslı. Materiallıq qural, maǵlıwmattı uzatıw ushın paydalanıw múmkinshiliklerin óz ishine aladı jáne onıń quramına ózgertiw kirgiziwdiń bir qatar usılların usınıs etedi. Mısalı, materiallıq ortalıqtıń tolqın tábiyaatı tolqın uzınlıǵınıń ózgeriwine tiykarlanǵan bunday kodlaw usılın belgileydi. Kodlar grafik súwretiniń hár qıylı versiyaları qaǵaz tasıwshılarǵa sáykes keledi;
• maǵlıwmat saylanǵan kodqa baylanıslı emes. Tap sol xabar túrli tillerde uzatılıwı múmkin. Mısalı, elektromagnit tolqınlardan paydalanǵan halda teletayp xabarın tekstke aylandırıw múmkin. Biraq bir kodlaw sistemasınan basqasına ótkeriwde, jeterli dárejede tásir etpesligi sebepli, aralasıwdıń payda bolıwı múmkin, bul maǵlıwmatlardıń forması hám mánisin bólimin buzadı. Mısalı, qosıq dóretpe mudamı túp tilde jaqsılaw esitiledi hám basqa tillerge awdarma etilgeninde buzılıwlar anıq bolıwı múmkin.