1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Hújjetlerdiń mazmuni

Hújjetlestiriw jámiyettegi kóplegen mashqalalardi sheshedi. Bul tek ǵana maǵlıwmatlardıń sapalı anıqlıǵın waqıt ishinde saqlap qalıw usılı, bálkim waqıt hám mákanda ajıratılǵan sub'ektler ortasındaǵı baylanıs usılı, jámiyet strukturaların basqarıw usılı, maǵlıwmatlardıń keńisliktegi tarqalıwın jeńip ótiw usılı. toplaw, onı materiallıq tasıwshılarǵa jıynaw, social tájiriybeni anıqlaw usılı, jámáátlik yadtıń bir túri.

Tábiyǵıy yamasa jasalma kelip shıǵıs materiallıq tasıwshı hújjet wazıypasın atqaradı, onıń quramı maǵlıwmatlardıń mánisin sáwlelendiriw ushın maqsetke muwapıq túrde ózgertirilgen, yaǵnıy hújjet anıq belgilengen maqsetke iye - óz quramında maǵlıwmatlardı alıp júriw.
Sol munasábet penen, hújjetti insan iskerliginiń basqa ónimleri menen salıstırıw qızıq. Átiraptaǵı "ekinshi tábiyaat" ob'ektlerin qayta qayta tiklew, adam kózaba olardıń dúzilisine, materiallıq quramına hújim etedi, olardı funktsiyaları menen aytıp otedi. Azıq-awqat, kiyim-keshek, turaq-jay, miynet hám kúndelikli turmıs ob'ektlerin, sonday-aq hújjetlerdi óndiriste adam olarǵa potentsial maǵlıwmatlardı kiritedi. Sol kózqarastan, hújjet insan tárepinen jaratılǵan basqalar menen birdey fizikalıq ob'ekt bolıp tabıladı. Biraq hújjet, basqa jasalma túrde jaratılǵan zatlardan ayrıqsha bolıp esaplanıp, anıq maqsetke iye - óz quramında qasında social maǵlıwmatlardı alıp júriw. Usınıń menen birge, hújjet social hám potentsial maǵlıwmatlarǵa iye. Potentsial maǵlıwmattı anıqlaw arqalı, yaǵnıy hújjettiń forması, fiksatsiya usılı, ekspresiv qurallardan paydalanıw, onıń jaratılıwı hám iskerlik kórsetiwi tariyxın úyrenip, usınıń menen biz tikkeley jazıp alınǵan maǵlıwmattı toltıratuǵın social maǵlıwmattı intellektual túrde islep shıǵaramız. Óz gezeginde, bul anıqlanǵan maǵlıwmatlar basqa hújjettiń mazmunı sıpatında materiallıq ortalıqta jazılıwı múmkin, tiykarınan bul derektanıwshılıq, tariyxtanıwshılıq, teksttanıwshılıq, bibliologiya hám basqalar sıyaqlı pánler menen shuǵıllanadı.
Hújjetlerdiń mánisi ózgerislerdi, maǵlıwmatlardı keyinirek onı uzaq múddetli saqlaw hám qollanıw ushın materiallıq ortalıqqa kirgiziwde jatadı. Hújjetlew usılı materiallıq ortalıqtıń ózgesheligine baylanıslı. Materiallıq quraldıń ózi oǵan kiritiliwi múmkin bolǵan ózgerislerdi aldınan belgilep beredi. Materiallar tasıwshısı dúzilisi qanshellilik "qattı" bolsa, sonsha kóp maǵlıwmat saqlanadı, biraq onı támiyinlew ushın kóbirek energiya sarıplanıwı kerek. Tereklerdegi sańlaqlar, taslar hám taslardaǵı oyma súwretler bul processtiń súwreti bolıp tabıladı. Materiallıq tasıwshınıń qattı dúzilisi jáne onı deformatsiya etetuǵın adamnıń bulshıq et energiyası bar. Insaniyat jámiyetiniń keyingi evolyutsiyası anıqlaw ǵárejetlerdi talap etetuǵın, islep shıǵarıwdı ańsatlastıratuǵın, transportqa jaramlı, arzan, isenimli bolǵan, kóbirek haqıyqattı kórsetip beretuǵın hám ańsat ǵana kóbeyttiretuǵın materiallıq tasıwshılardı izlew menen xarakterlenedi.
Búgingi kúnde, turmıs ámeliyatında hújjetlestiriwdiń tómendegi usılları da qollanıladı:
• tema boyınsha hújjetler;
• hújjetlerdi qol qoyıw;
• vizual hám sızılma -grafik hújjetler;
• fotosúwret hújjetleri;
• film hújjetleri;
• tıyanaqlı hújjetler;
• kompyuter hújjetleri.
Olardıń tarqalıw kólemi, iskerlik kólemi tábiyǵıy ózgerdi. Biraq olar búgingi kúnde de turmıs ámeliyatında qollanılıp atır. Bul hádiyseni analiz etip, Yu. N. Stolyarov jazadı: «Tariyxıy tájiriybe sonı kórsetedi, informaciyanı jazıp alıwdıń jańa quralları payda bolıwı menen eskiler, qaǵıyda jol menen de, saqlanıp qaladı. Eski adamlar ózleriniń funktsiyalarınıń bir bólegin jańa payda bolǵanlarǵa berip, qalǵan funktsiyalardı jáne de nátiyjeli atqarıp, ádette jańa turmıstı baslaydı. Mısalı, jazıwdı payda etken bilimlerdi saqlaw hám tarqatıwǵa bolǵan mútajlik, awızsha sóylew menen qandırılǵan jeke baylanısqa bolǵan mútajlikti biykar etpedi; XV ásirdiń ortalarında alıp barılǵan bir yamasa basqa dóretpelerdiń kóp sanlı birdey nusqalarına mútajlik basıp shıǵarıw oylap tapqanına, qoljazbalarǵa, ilimiy jazbalarǵa hám ilimpazlar ortasında tuwrıdan-tuwrı baylanısqa bolǵan mútajlikti biykar etpedi. Gazeta biznesiniń jedel rawajlanıwı jurnallardıń sóniwine alıp kelmedi hám jurnallardıń baspa etiliwi kitaplardıń keyingi basılıwına hesh qanday irkinish etpeydi. Kino, radio hám televidenie baspa dóretpelerdi tek ǵana dúnyanı ilimiy hám kórkem biliw quralı sıpatında qısıp shıǵarǵan, bálkim kerisinshe, olardıń oqıwshılarǵa tásirin jáne de natiyjeli hám keń tarqatqan ".
Jámiyet hám islep shıǵarıwdı informaciyalastırǵannan keyin, kitap mádeniyatı hám kitap qurıwdıń roli ob'ektiv túrde páseyedi hám kitaplardıń ózi elektron informaciya tasıwshılar tárepinen ornın basadı degen pikirge tez-tez dus kelemiz. Biraq, jáhán tájiriybesi, kópshilik mámleketlerde kitap baspa etiw statistikası sonı kórsetedi, bul pútkilley tuwrı emes. Bunnan tısqarı, kompyuterlerdiń tarqalıwı menen baspa etilgen hám oqılǵan kitaplar sanı kóbeygen, hesh kemeymegen. Baspa hám elektron informaciya tasıwshılar uzaq múddetli birge jasawǵa tuwra kelip, derlik bir-birine keri bolmawı kerek.
Biraq, basqa tárepten, tap sol tariyxıy tájiriybe sonı kórsetedi, maǵlıwmattı dizimge alıwdıń málim bolǵan barlıq formaları bir waqıtta jasawı shárt emes. Eger onı dúzetiwdıń jańa usılı hár tárepten aldınǵısına qaraǵanda talay jaqsı bolıp shıqsa, ol gónergen formanı tariyxan júdá qısqa waqıt ishinde almastıradı. Bul, mısalı, saz taxtalar, papiruslar menen júz bergen hám eger biz jańa mısallardı alatuǵın bolsaq, ol jaǵdayda zamanlaslardıń yadında fonografik roller qaytarıp bolmaytuǵın túrde ferro-lenta menen almastırılǵan. Endi lenta túteleri demde ıqshamlı kassetalar menen almastırılıp atır, ekinshisi bolsa óz gezeginde qashannan berli miniatyuralı kassetalar menen almastırıw. 78 rpm tezligi menen eń sońǵı gramofon jazıwları ámelde qollanılmaydı.
Informaciyanı hújjetlestiriwdiń ekinshi mashqalası - bul onı ańlatıw quralların tańlaw, onıń járdeminde tekstler jaratılǵan. Tekst tábiyaatan tek insanǵa sáykes bolıp tabıladı, sebebi ol jaǵdayda tek pikirlew menen insanǵa tán bolǵan ańlatpa quralları qollanıladı. Metaforalıq pikirlew áyyemgi bolıp tabıladı. Informaciyanı jetkeriw ushın anıq sóylewdi qáliplestiriw hám qollanıw menen, evolyutsiya processinde miydiń assimetriyası asıwı menen, onıń shep yarım sharınıń rawajlanıwı menen, insan tek ǵana sáwlelendirilgen haqıyqat súwretlerinde, bálkim abstrakt túsinikler, yaǵnıy kóbirek parıqlanǵan halda boladı.
Biraq sub'ekttiń sezimlik sistemasına tásir etetuǵın hár qanday ob'ekt, birinshi náwbette, turaqlı pútinlik wazıypasın atqaradı hám aqıl oǵan hám ol menen baylanıslı bolǵan barlıq zatlardı dúzetedi, geypara sezimler - gestalt, bul analizge ózin baǵıshlamaydı, bálkim tek sezimler menen baylanıslı bolıp, temanıń munasábetin ańlatadı. Ele biologiyalıq jámiyetshilikten ajıralmaǵan evolyutsion rawajlanıwdıń dáslepki basqıshlarında insan haqıyqattı bóleklerge bolıp taslamadı, kerisinshe onı sezdi. Shep mıy oylawınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı átiraptaǵı haqıyqatlıqtıń parıqlanǵan bólimlerge bóliniwi hám olar arasındaǵı ayırmashılıqlardı ańǵarıw menen baylanıslı. Insan átiraptaǵı haqıyqattı bóleklerge ajıratıwdı, olardı semantik arqalar járdeminde belgilewdi hám olar menen islewdi basladı.
Haqıyqattıń differentsiyalanǵan bólimleri ortasındaǵı ayırmashılıqlardı uslaǵan halda, adam olardı óz sanasında principke kóre kóbirek adekvatlıq menen modellestiriwdi basladı: ob'ekttiń hár bir ajıratılǵan bólegi sana-sezimde jaratılǵan model elementine sáykes keledi. Bul jol ob'ekttiń mánisinden uzaǵıraq, bul gestalttı, tiykarınan bir demde beredi. Biraq basqa tárepten, ob'ektti Gestalt dárejesinde seziw sanasın menen parıqlanbaydı, júdá sub'ektiv bolıp tabıladı hám átiraptaǵı haqıyqattı biliw ushın tiykar bolıp xızmet ete almaydı. Sol sebepli insan sanasın evolyutsiyasında bul eki process parallel túrde ámelge asırıladı.
Átiraptaǵı haqıyqattı ań menen sáwlelendiriwdiń birinshi usılı simvolikalıq mániste ámelge asırıladı, nátiyjede sana-sezimde sáwlelendirilgen ob'ekt súwreti payda boladı. Sana-sezim menen sáwlelendiriwdiń ekinshi usılı analitik-sintetik usılda ámelge asırıladı hám ob'ekttiń tolıq differentsial izomorfik modelinde belgi usılında dúziwge járdem beredi.
Simvol-belgini ańlatıw birligi hár qanday sırtqı ob'ekt: ob'ektler kompleksi, dawıs, dawıslar kombinatsiyası, belgi, belgiler kombinatsiyası. wazıypa simvoldan - tuwrıdan-tuwrı tasıwshında ornatılǵanınan sırtqa shıǵarıw ekilemshi mánisti ańlatadı. Bul mánis - parıqlanbaǵan, jasırın, bólinbeytuǵın súwret ádetiy halat bolıp tabıladı. Bul konteksttegi belgi onıń materiallıq forması hám ol jaǵdayda jasırınǵan súwrettiń birliginde kórip shıǵıladı. Súwret sezimler menen qabıl etiledi, onıń qabıl etiliwin geypara jeterli sezimlik jaǵdaylardı keltirip shıǵaradı.
Biziń sezimlerimiz turaqlı bolıp tabıladı, olardı ańlatiwshı súwret hárekette bolıwı kerek, mudamı ózgerip turadı. Bunday sóz dizbekleri "jańa súwret" hám kerisinshe "gónergen shtamp". Tek ǵana jańa súwretleme ǵana sezimlerdi tınıshsızlandırıwı múmkin. Gónergen shtamp, kerisinshe, sharshaw hám tırnaw ózgesheligi keltirip shıǵarıwı múmkin. Gónergen shtamp - bul háreketleniw, mánisti rawajlandırıw qábiletin joǵatǵan belgi, onıń materiallıq tasıwshısına qattı baylanısqan. Qattı fiksatsiya onıń aqılın oń tárepten shep yarım sharǵa ótkeriwge alıp keledi, bul bolsa belgilerdi sezimge kóbirek beyim boladı.
Geypara ekspertlerdiń pikirine kóre, insan áwladlarınıń belgi sisteması 35-40 mıń jıl aldın, neandertal adamınan homosapiens formalarına ótiw dáwirinde insan tiliniń barlıq qásiyetlerin alǵan.
Belgiler, tiykarınan, onıń mánisi, ayrıqsha mánisi qatań belgilengen burınǵı belgi bolıp tabıladı. Tariyxıy tárepten ramzni belgige aylandırıw procesi sxemalaw, belgi tasıwshısı artında turǵan mánisti joq etiw hám usınıń menen birge ekilemshi mánisti bórttiriw arqalı ámelge asırılǵan. Óz quramın joytıw, sonıń menen birge, belgin hám mánisin bekkem baylanıstırıp qoydı.
Belgi - bul baylanıs processinde basqa ob'ekt, múlk, munasábetlerdiń wákili sıpatında háreket etetuǵın materiallıq ob'ekt (hádiyse, háreket, waqıya). Belgiler bir-birinen ǵárezsiz túrde háreket etpeydi, biraq qurılıs qaǵıydalarına muwapıq sistemaǵa birlestirilip, mánisti paydalanıw qásiyetlerin belgilerge baylanıstırıp beredi. Ratsional túrde dúzilgen belgi sistemaları úyrenilip atırǵan hádiyseler ortasındaǵı munasábetti gúzetiletuǵın formada ańlatıwǵa, isletilingen atamalardıń uǵımsızlıǵına erisiwge, ápiwayı tilde awızsha sóz dizbekler bolmaǵan bunday túsiniklerdi dúzetiwge, texnikalıq qurallar arqalı maǵlıwmatlardı uzatıwǵa múmkinshilik beredi. baylanıs kanalları hám kompyuterler járdeminde matematikalıq, logikalıq, statistikalıq qayta islew. Simvoldı ajıratıp turatuǵın ámelde ayrıqsha xarakterli belgiler:
• belginiń mánisi bir hám turaqlı;
• belginiń shegaraları anıq belgilengen;
• onıń forması júdá hár túrli bolıwı múmkin, biraq onı anıqlaw arqalı belgini tanıp alıwǵa múmkinshilik beriwi kerek;
• belginiń mánisi tekǵana ózine, bálkim onıń sistemadaǵı ornı, kontekstine baylanıslı;
• belgi maǵlıwmattı bir belgi sistemasınan basqasına awdarmalawǵa múmkinshilik beredi.
Belginiń arqasında mánistiń rawajlanıwı, olardıń turaqlılıǵın hám ózgermeytuǵınlıǵı menen múmkin emes. Sol sebepli rawajlanıw, birinshi náwbette, belgiler sanın kóbeytiw, ekinshiden, olardı birlestiriw arqalı ámelge asırıla baslandı. Belgilerdi sózlerge, gáplerge birlestirip, sheksiz kóp xabarlardı jetkeriw múmkin boldı.
Belginiń jáne onıń kombinatsiyalarınıń tiykarǵı waziypası haqıyqattıń úzindilerin parıqlaw hám anıq kórsetiw bolıp tabıladı. Usınıń sebebinen, belgiler kombinatsiyasınıń mánisin úzil-kesil túrde dúzetiw múmkinshiligi buǵan ılajı bolǵanınsha járdem berdi. Biraq insannıń ómirindegi simvolkalıq mánis ózgermeytuǵın bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlı sóylewdi rawajlandırıw, maǵlıwmattı ańlatıwdıń simvolikalıq formaları sıpatında jazıw da simvolikalıq formanıń rawajlanıwda jańa basqıshqa aylandı. Óytkeni, hár bir sózdiń arqasında tekǵana málim bir differentsiallanǵan quram, bálkim sózdiń obrazı, onıń logikalıq tıykarlanıwına qarsı bolǵan sensatsiyası da bar. Solay etip, belgiler, sózlerdiń kombinatsiyası, óz gezeginde, simvolǵa aylanıwı, súwretti jetkeriwi múmkin. Bul wazıypa, mısalı, poeziya menen tabıslı sheshiledi. Kassireranıń sózleri menen aytqanda, insan "simvilikalıq janzat" bolıp, súwretlerdi qabıl etiwge, logikalıq emes, bálkim maǵlıwmatlardıń simvolikalıq formasına kóbirek beyim boladı.
Solay etip, insan mıy yarım oń hám shep yarım sharlarınıń funktsional tárepten hár túrlı iskerligi átiraptaǵı haqıyqat modelleriniń bar ekenligin hám olardan paydalanıwdı aldınan belgilep beredi: oǵada "jıljıtılǵan" (simvolikalıq) hám dúzilgen (belgi). Eki túr de haqıyqattı informaciya modellestiriwge ılayıq, biraq hár birewiniń abzallıqları hám kemshilikleri olardan paydalanıw ózgeshelikin aldınan belgilep beredi.
Shep pikirlew processinde jaratılǵan sistemalı, differentsial model yarım shar, izomorfik princip tiykarında qurılǵan. Túp nusqa (tekstlerde tákirarlanǵan átiraptaǵı haqıyqat) hám izomorfik model (teksttiń ózi) principke muwapıq kóplegen uqsawlıq siltemeleri menen baylanısqan - túp nusqanıń hár bir anıqlanǵan strukturalıq bólegi modeldiń strukturalıq bólegine tuwrı keledi. Biraq sol sebepli ol qolaysız hám hesh qanday sezimlerdi keltirip shıǵarmaydı.
Belgiler modeli túp nusqanı tiykarınann pútkilley basqasha dúzılıske hám ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan, biraq sensatsiya, gestalttı oyatatuǵın ajıralmaytuǵın bólintuǵın ob'ekt menen almastırıwǵa tiykarlanǵan. Informaciya modeli-belgisi ıqsham, qolaylı, sezimlik muwapıqlıqtı keltirip shıǵaradı, biraq uqsaslıq baylanısları jamanlasadı. Eki model de júdá zárúrli kemshiliklerge iye, sol sebepli kóbinese aralıq variant isletiledi. haqıyqatlıqtıń úshinshi aralas modellestiriw túri ádette homomorfik dep ataladı. Ol izomorfik modeldi qurıw ózgesheligine iye, onıń dúzilisin saqlap qaladı, biraq differentsial bólimler ornına simvollar kiritiledi. Solay etip, uqsaslıq baylanısları saqlanıp qaladı hám súwret tárepinen payda bolǵan sezim joǵalmaydı. Eki tildiń oylaw iskerligine qosılıwı - metaforalıq hám simvolıikalıq mániste - insan oylawın ulıwma insanıylıq tásirin payda etedi, ol hár qanday material menen, de súwrette belgi menen isleydi. Social regulyatsiya oylawǵa tilge tiyisli komponent arqalı kiredi.
Insannıń intellektual iskerliginiń barlıq ónimleri - tekstler haqıyqattı sáwlelendiriwdiń joqarıdaǵı modelleri tárepke tartıladı, biraq hár túrlı dárejede. Mısalı, ilimiy tekstler haqıyqattı sáwlelendiriw ushın kóbirek izomorfik modeller bolıp tabıladı hám kórkem zatlar simvolikalıq mániske iye. Olardıń arasında - ekewin de birlestiretuǵın júdá kóp hár qıylı aralıq variantlar. Hújjetli hám kórkem filmler, dizayndaǵı súwretler hám grafik súwretler tap sonday ajıralıp turadı; hújjetli hám kórkem fotosúwretler hám basqalar. Hár bir juplıq birdey ekspresiv qurallardan paydalanadı, biraq olardıń dúzilisiniń basqasha principi tekstlerdiń túrlishe ózgesheligin, eń áhmiyetlisi, olardı adam tárepinen qabıl etiw hám qollanıw usılın aldınan belgilep beredi.