1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

4-Tema Tekst túsiniginiń semantik konsepsiyasi
Reje:

1.Tekstti túsiniw

2.Ekstrialingvistik kontektdegi tekst
3.Tekst analizi


Tekstti túsiniw
Tekstti oqılıwdan maqset, sońıında onı túsiniw bolıp tabıladı. Tekstti túsiniw onıń mánisin kodlawshı, quramın ózlestiriwdi, tekst avtorı jaratılıw waqtında basınan keshirgen psixikalıq jaǵdaydı yamasa bastan keshirimdi ańlatadı. Bunnan tısqarı, túsiniw tekstke avtor tárepinen dáslep qoyılmaǵan taǵı bir zattı qosadı.
Sózliklerde berilgen tariyplerge kóre, túsiniw - bul jańa quramdı ózlestiriw, onı belgilengen ideyalar hám wákilxanalar sistemasına kirgiziw menen baylanıslı oylawdıń universal operatsiyası. Túsiniw social, materiallıq hám tábiy haqıyqat ob'ektlerin mániske iye hám usınıń menen olardı adamnıń tanıw hám izbe-iz álemine kiritedi. Bul mudamı social -tariyxıy hám materiallıq zárúriyatlar menen shártlengen.
Túsiniw - bul geypara model, standart, norma yamasa principke tiykarlanǵan baha ekenligin tastıyıqlaytuǵın kontseptsiya bar. Jansız tábiyaat hádiyselerinen baslap, háreketler, individual psixikalıq jaǵdaylar hám usınıń menen juwmaqlanatuǵın bunday ulıwma naǵıs ámeldegi bolǵan barlıq zattı túsiniw múmkin.
Túsiniw nátiyjesi tushunilgan ob'ektti málim belgilengen kózqarastan bahalaw bolıp tabıladı. Túsiniwdi múmkinshilik beretuǵın analiz - bul bahalaw standartın izlew jáne onı kórip shıǵılıp atırǵan arnawlı bir jaǵdayǵa qollanıw tiykarları.
Germenevtikada túsiniw - bul materiallıq denelerde sáwlelengen bolǵan materiallıq hádiyselerdiń mánisi-mazmunına, geypara ideal quramına qaratılǵan sananıń ishi bolıp tabıladı. Bul mánislerdi, ideal quramdı ózinde jámlegen halda, olardıń tasıwshısı bolıp, tiyisli materiallıq deneler belgi-simvolikalıq funktsiyaǵa iye boladı.
Túsiniw materiallıq ob'ektler menen baylanıslı. Olar olar quramındaǵı tekstler, mánisler hám bilimler bolıp tabıladı. XIX ásirdiń hermenevtik teoriyalarında. (F. Schleyermacher, V. Dilteya) tekstti túsiniw mashqalası tekst arqalı onıń avtorınıń ruwxıy dúnyasına kirip barıw mashqalasına aylandı. Túsiniw ushın bul aǵıs wákilleri jazıwshınıń jaratqan hám sezim etken zatların ańǵarıw hám sezim qılıwdı ańlatadı yamasa basqasha etip aytqanda: onıń psixikalıq jaǵdayın jazıwshınıń jaǵdayına uqsatıw hám solay etip aytqanda ózin ózi menen tanıstırıw avtor. Usı waqıtta, tekstti túsiniwdi basqa adamdı ańǵarıw nızamları tiykarında aparıwdı tekstti túsiniwdiń birden-bir hám hátteki tiykarǵı usılı dep esaplaw múmkin emes.
Hár qanday tekst hár qanday mashqalanı sheshedi. Ádette, mashqala túsiniwde anıq qáliplesken soraw yamasa biliw processinde payda bolǵan sorawlar kompleksi sıpatında túsiniledi. Biraq mashqalalı jaǵdaylardıń anıq analizi sonı kórsetedi, hár bir mashqala tezlik penen anıq soraw formasında bolmaydı. Barlıq izertlewler mashqalanıń prezentaciyasınan baslanıp, onıń sheshimi menen tawsılmaydı. Mashqala sheshim menen bir waqıtta qáliplestiriliwi kóbinese júz beredi. Geyde usınday boladı, bul qarar qabıl etilgeninen bir az waqıt ótkennen ámelge asırıladı. Kóbinese, mashqalanı izlewdiń ózi bólek mashqalaǵa aylanıp baradı, onı sheshiw ushın ayrıqsha uqıp talap etiledi.
Ulıwma mániste mashqala bul geypara qıyınshılıqlar, ekileniwler, anıq emeslik bolıp tabıladı. Bul uǵımsızlıqtı saplastırıw ushın háreketti talap etiledi, biraq anıq ne qılıw kerekligi mudamı da anıq emes. Sol sebepli, tekstti túsiniw ushın siz ol sheship atırǵan mashqalanı kóriwińiz kerek. Mashqala avtordıń qısqartırılǵan kontseptsiyası (ideyası) bolıp, ol tekstte ámelge asırıladı, sáwlelendiriledi, keńeytiriledi, sol sebepli mashqala logikalıq túrde "qáliplestirıwshi", "tártipke salıwshı" tiykarǵı semantik birlik bolıp tabıladı. Mashqala teksttiń dúzilisin, quramın, bası hám aqırın "belgileydi". Mashqala jáne onıń sheshimi birdey tekstte ámelde, biraq mashqalanı kóriw ańsat emes, sebebi mashqala jáne onıń sheshimi tekstte hár túrlı jollar menen alıp barıladı. Kóbinese teksttegi mashqala jabıq, jasırın, tikkeley bolmaǵan ámelde bolıp, onıń sheshimi (juwabı) bolsa ashıq, ayqın. Bul mashqalanı anıqlawdı hám sol sebepli tekstti túsiniwdi qıyınlastıradı. Bul mashqala "fizikalıq" tekstte joqlıǵı sebepli (onı oqıw múmkin emes), biraq tap tekstten sırtta bolǵanı sıyaqlı, oqıw processinde onı qayta qayta tiklew kerek.
Til nomenklatura sıyaqlı dúzilgen bolsa, ol jaǵdayda mánisler onıń strukturalıq bólimlerine Birme -bir hám qatań berilgen bolsa, túsiniw mashqalası payda bolmaydı. Eger olar tek bir-biri menen logikalıq múnásibetlerde islegen bolsa. Bunday jaǵdayda, bir mánis kompleksinen ekinshisine anıq, tolıq anıq awdarmalaw múmkin boladı. Biraq, tiller basqasha. Sózlerdiń eksternal-gvistik haqıyqat penen baylanısı olarda bul dúnyanıń geypara til birlikleriniń óz-ara baylanıslılıǵı hám birlikler ishindegi sózlerdiń bul dúnya ob'ektleri menen baylanısı hám sózlerdiń baylanısı sebepli ajıralmaytuǵın sistema sıpatında til ishinde ámelge asırıladı.
Tekstti túsiniw elementpe-element emes (sózbe-sóz emes), al, qánigeli mexanizm arqalı ulıwma teksttiń mánisin túsiniwge boladı. Súwret dárejesindegi bul dáslepki túsinik pútkil teksttiń boljaytuǵın mánisin belgileydi, onı kórip shıǵıw minnetin aytıp otedi hám logikalıq qurallar járdeminde tastıyıqlawdı talap etedi. Tekst bólimlerin, strukturalıq bólindilerin jáne de analiz qılıw, alǵa súrilgen gipotezalardı sınap kóriw tiykarında tereńirek hám tolıqlaw túsiniwge erisiwge alıp keledi.
Eger tekstti oqıw nátiyjesinde olardıń iskerligin muwapıqlastırıw (yamasa túsinbewshilik) múmkinshiligı bolsa, oqıwshı avtordı " túsindi". Bul kerek avtor hám oqıwshı ózleriniń " dúnya modelleri" ortasında málim bir jazılmaǵa iye bolar edi. Tekstti túsiniwdiń birinshi shárti - avtor tárepinen qollanılǵan hám oqıwshına tanıs bolǵan belgiler modelleri, sóz túsinikleri, gilt sózler, yaǵnıy olardıń tezaurusı bolıp tabıladı.
Zamanagóy sharayatta, integraciya tendentsiyasınıń kusheytiwi menen birge, pánniń differentsiatsiyası dawam jetip atırǵanında, ádette hár bir pán hám tarawdıń ushın óz tili payda boladı. Bizge tanıs bolmaǵan mádeniyatlar tárepinen jaratılǵan tekstlerdi uzaq dáwirlerde oqıtıp atırǵanda soǵan uqsas jaǵdaydı ushıratamız. Bul tekstlerdiń avtorları, sonıń menen birge olardıń mánzilleri sezilerli dárejede "dúnya modelleri" ne iye edi.
Soǵan uqsas yamasa hátteki sózlik atamaları ulıwma basqa mánislerge iye. "Ápiwayı" sózlerdiń kúndelikli qollanılıwı, tiykarınan ol ámeldegi bolmaǵan ornında túsinik illyuziyasın jaratadı. Oqıwshıları basqa tarawlar wákilleri hám hátteki basqa subkulturalardıń wákilleri bolıwı múmkin bolǵan tekstlerde tıńlawshılarǵa tanıs emes tillerden bunday paydalanıw jeterli dárejede túsiniwde olar ushın esaptan tısqarı boladı. Sol sebepli avtor mudamı potentsial auditoriyanıń sóz baylıǵı ózgesheligi hám kólemin oyda sáwlelendiriwi kerek.
Tekstti túsiniwdiń taǵı bir shárti, avtordıń niyetiniń awızsha sóylesiw dárejesi (awızsha sáwlelengenleniwi), berilgen auditoriya tárepinen tekstti túsiniwi ushın zárúr bolǵan awızsha sóylesiw dárejesine sáykes keliw dárejesi bolıp tabıladı. Avtor niyetiniń jeterli, joqarı dárejede awızsha bayanlanıwı sebeplerinen biri, prezentaciya teması ele logikalıq tárepten rásmiylestirilmegenligi bolıp tabıladı, atap aytqanda usınıń sebebinen onı sózler-túsinikler menen anıq ańlatıw múmkin emes. Dóretiwshilik processlerdiń zárúrli bólimi intruitiv dárejede, sub'ekttiń ózi tek juwmaqlanǵan nátiyjeden xabarlı bolǵanda júz beredi. Jańa ilimiy maǵlıwmatlardı usınıwda hálsiz tárepler eń anıq - mashqalanıń jeterli dárejede islep shıǵılmaǵanlıǵı yamasa jańa tekstlerdi tayarlawda nadurıs esap-kitaplar anıqlanadı. Hesh qanday jaǵdayda avtor tekstte ele intsruktiv bilim elementleri bar ekenligin anıq biledi
Oqıwshıda tekstte jeterli dárejede awızsha sóylew dárejesine iye bolmaǵan barlıq zattı túsiniw qıyın, hátteki múmkinshiliksiz bolıp tabıladı. Haqıyqattan da, onıń túsinik alıwı ushın avtor sıyaqlı intruitiv bilimge ıye bolıwı kerek edi.
Tekstti túsiniw, sonıń menen birge, germenevtik sheńberi dep atalatuǵın hádiyse menen quramalılasadı. Eń anıq formulada ol F. Shleyermaxer tárepinen usınıs etilgen: pútin zattı túsiniw ushın onıń bólek bólimlerin túsiniw kerek, biraq bólek bólimlerin túsiniw ushın qashannan berli tolıq mánis haqqında oyda sáwlelendiriwge ıye bolıwı zárúr. "Bul paradoks túsiniwdi waqıt ótiwi menen keńeytirilgen quramalı hám kóp basqıshlı process sıpatında kóriw zárúr ekenligin aldınan belgilep beredi. Qabıl etiw basqıshında dáslepki túsinik qashannan berli ámelge asırılıp atır, ol ele de onsha parıqlanbaǵan - «qıyalıy elementler tárepinen bólek bólimlerdi intruitiv túrde qolǵa kirgizetuǵın málim bir pútinlikke toltırıw. Gipotezanı alǵa jıljıtıw dárejesindegi bul dáslepki túsinik, túsiniw predmetiniń mánisin bir tolıq sıpatında belgileydi, onı kórip shıǵıwdı talap etedi. Tekst bólimlerin keyingi analiz qılıw alǵa súrilgen gipotezalardı sınap kóriwge tiykarlanǵan halda tereńirek hám tolıqlaw túsiniwge erisiwge alıp keledi, bunda pútin mánis bólimlerdiń mánisi mánisi menen tastıyıqlanad. Túsiniwdiń juwmaqlawshı basqıshı - túsinik (túsinik) dep atalatuǵın zat - aldınǵı barlıq maǵlıwmatlar menen óz-ara baylanıslılıqta teksttiń zárúrli mánisin tezlik penen anıqlawdan ibarat.
Solay etip, jańa maǵlıwmatlar ózlestirilip, túsinilip, oqıwshınıń ámeldegi bilim sistemasında óz ornın tabadı.
Informaciyanı túsiniw procesi organizmniń unamlı hám unamsız sezimlik reakciyası menen birge keledi. Teksttiń logikalıq dúzilisi, proporcionallıǵı, ayqınlıǵı, izbe-izligi hám tolıqlıǵı óz-ózinen estetik áhmiyetke iye hám zawıq, ishki qanatlandııw sezimi menen qabıl etiledi.
Jańa maǵlıwmatlar ishki psixikalıq qarsılıqqa, onıń ózligin biykarlawǵa da juwap beriwi múmkin. Haqıyqat sonda, jeke kóz-qaraslar sisteması ilgeri alınǵan bilimlerge tiykarlanadı, bul pútinliktiń bir túri, barlıq strukturalıq bólimler óz-ara teń salmaqlı sistema bolıp tabıladı. Balanslı ishki teń salmaqlılıq sezimlik qolaylı jaǵdayın jaratadı.
Sana sezimge jańa maǵlıwmatlardıń kirip barıwı kóbinese onı buzadı, ózi menen ala-awızlılıqqa alıp keledi. Gomeostat principi tiykarında isleytuǵın insan psixikası psixologiyalıq tosıqtı ilgeri jıljıtıw arqalı ishki qolaylıqqa itibrlılıqta maǵlıwmatlardan ózin qorǵaydı. Usınıń sebebinen, maǵlıwmattı tek ǵana intellektuallıq tayarlıqtıń jeterli emesligi sebepli, bálkim shaxs túsiniwdi ǵárezsiz túrde tosıp qoyıwı, sanalı túrde yamasa sanasız túrde onı tek aqıl dárejesindegi dáslepki basqısh penen sheklewi sebepli túsinip bolmawı múmkin.
Sózlerdiń mánisinde ob'ektiv dúnya bar ekenligin ideal forması, onıń qásiyetleri, baylanısları hám múnásibetleri, jıynalǵan social ámeliyat tárepinen ashıp berilgen, til máselesinde ózgertirilgen hám tóplanǵan. Jámáát tárepinen islep shıǵılǵan, ol jaǵdayda kollektiv tájiriybe ornatılatuǵın hám kristallanǵan bul bilimler, shaxslar sanasında bólek turmıs keshire baslaydı. Tema sanasında social, ámeliyatqa tiyisli mánisler menen bir qatarda jeke múnásibet, tájiriybe hám ayrıqsha jaǵdaylar sebepli onıń ayrıqsha individual mánisleri payda boladı. Akademikalıq A. N. Leontiev bul mánislerdi "jeke mánis" dep atawdı usınıs etti. Qısqasha aytqanda tiykarǵı ideya sonnan ibarat, ob'ekt yamasa hádiyseniń ob'ektiv hám ulıwma qabıl etilgen mánisi individual sanada hár qıylı proektsiyalardı aladı. Basqasha etip aytqanda, gáp ob'ektiv mánistiń sub'ektiv-individual jaǵdayǵa ótiwi, ózgeriwi haqqında ketmekte. Ob'ektiv mánis basqa bar ekenligin bul forması jeke mánis boladı.
Teksttiń hár qanday sózleri avtor hám oqıwshı ushın hár qıylı jeke, situatsion mániske ıye bolıwı múmkin, bul tekstti jeke túsiniwge tosqınlıq etedi. Bunnan tısqarı, shaxs túsinetuǵın zatlarǵa beretuǵın mánislerdi ishki dúnyasınan aladı.
Túsiniw procesi ushın mánislerdi jeke mánislerge aylandırıw salıstırǵanda ańsat hám ápiwayı bolıwı ásirese zárúrli bolıp tabıladı. Biraq teris process - mánisti mániske aylandırıw - qıyın. Geypara psixologlar jeke mánislerdi eń tolıq uzatıw tek estetik baylanıs processinde júz beredi dep esaplasadı. Sol avtordıń sezimlik keyipi oqıwshınıń sezimlik keyipine sáykes keletuǵın tekstler eń nátiyjeli esaplanadı. Kóplegen ilimpazlar tárepinen ózleriniń tekstlerine biriktirilgen shaxssız belgi, olardan tek jeke ob'ektiv mánislerdi qaldırıp, jeke mánislerin alıp taslaw qálewi menen belgilenedi. Biraq, tekstlerdiń uǵımsızlıǵı hám tuwrılıǵına haqıyqattan da sol tárizde erisilgenine gúman etetuǵın kóplegen qánigeler bar. Jeke mánis avtordıń umtılıw-háreketlerine qaramastan, derlik hár qanday tekstte saqlanıp qaladı. Óytkeni, bul mánis avtordıń ózi aytıp ótken hár qanday teoriya, gipoteza, túsiniklerge munasábeti menen baylanıslı.