18-Tema : “Ǵalabalıq mádeniyat”ning talap hám usınısları
Saatlar hár túrlı boladı - quyash saatı, suw, qum, mexanik, elektron, kvarts penensaatlar... Quyash saatı quyashsız, suw saatı suwsız, qum saatı qumsiz, elektron saat elektr tokısız, kvarts penensaat batareyasız islemeydi. Tek mexanik saattıń islewi iyesine baylanıslı. Qulaǵın burab, “dem solsa”, yuraveradi.
Kvarts penensaat basqasha. “Aldın batareyanıń aqshasın tolıqb qoyıng, xojayın,” - deydi go'yo. Batareyasız saat - paydasız matoh, Saat sizdiki, lekin onıń júriwi sizge emes, batareyaǵa baylanıslı. Batareya bolsa onı óndiriwshine baylanıslı. Mine endi siz batareya óndiriwshiniń mútájine aylandıńız. Kimdir sizdiń kompyuteringizga tushsin, dep “Jawın qurtı”, “Troyan oti”, “Pochta junatmasi” degen viruslardı tayarlaıp atır. virus tusse, antivirusın tabıwǵa da ózleri járdem bervorishadi. Áne sonday. XXI asirde bir qolı menen keseldi, ekinshi qolı menen onıń dárisin sotayotganlar kóp.
Razm solsak tekǵana batareyaǵa, antivirusqa, bálki olardan da áhmiyetlilew qádiriyatlarǵa bolǵan mútajliklarimizni iyelep alıwǵa umtılıp atırǵan gruppalar barǵa uqsaydı. Mısalı, estetik materiallıq mútajliklarimizni. Olar ádewir jumıstı etip de qoyıwıbdi. Olar kim boldı? Olar - “ǵalabalıq mádeniyat” ónimlerin jasaytuǵınlar.
Prezidentimizning “Tuwrısıda, “ǵalabalıq mádeniyat” degen nıqap astında etikalıq bo'zuqlik hám zorlıqshılıq individualizm, egotsentizm ideyaların tarqatıw, kerek bolsa, sonıń esabınan baylıq arttırıw, basqa xalıqlardıń neshe mıń jıllıq dástúr hám qádiriyatları turmıs táriziniń ruwxıy negizlerine bepisandlik olardı qo'porishga qaratılǵan abırjı abaylar adamdı uwayımǵa solmay qoymaydı” degen eskertiwshi pikiri futbolkalardagi jazıw, pátdan, disklardaǵı qosıq, filmler, displey, ekoan, audiopleerlardan, kóreip atırǵan jeke ımaratlardan, sáwbetlerden, kitap, gazeta hám jurnallardan bizge mayılayotgan báleler ústindegi jasırınlıq perdesin alıp tasladı. Biz bilip-bilmay: " Awa, endi jaslar basqasha -de. Qo'yavering, oynab kulsin. waqıtı -saatı kelip, basılıp qolar. Ózimiz qaytar. Qayaqqa da barar edi”, deymiz. Búgin bul kemsalıyqalıqqa, juwapkershilikten sheginiwge uqsap ketmekte.
Dasturxanimizga qarang. Gibrid (jasalma ) mazasız almalar ózimizdiń shıyrın, haqıyqıy Maqpal, Namangan almaların qısıp shıǵarıwshı. Ayırımları dasturxanimizning tórine shıǵıp da aldı. Shıraylı gibrid almanıń ta'mi suwdıkiday. Shıraylı -yu, zıyanlı. Sonday eken, endi “ǵalabalıq mádeniyat” tovarların óndiriwshiler osib qoyǵan jarlıqlardan emes, olar kimlerdi, nelerge úyretiwshi ekenliginen, uyretganligidan kelip shıǵıp juwmaq qılıw kerek boladı.
Qapı aldı nege supuriladi? Bir sorawǵa eki juwap.
Bir Samarqandlıq alım gúrrińinen (2007 jıl 12 mart ): Los penenAnjelesda bir fizikalıq kásiplesim bar. Frenk. Ol 2006 jıldıń yanvarında ilimiy jumisına máslahátshi bolıwımdı sorap keluvdi. Úyimda 3 kún qonaq boldı. 24 fevral kúni azanda tursak qar mayıbdi. Qızım dárwaza átirapın supurayotgan edi. Bunı kórgen Frenk:-X-m-m. Qamsızlandırıw - saldamlı másele,- dedi.
- Neniń qamsızlandırıwı,- dedim tushunmay.
- Sizde jer uchastkası bar. Onıń bir bóleginen basqa adamlar yurib ótedi. Siz sol jerdiń qarını kóreb turıwıńız kerek. Eger kóremasangiz, qandayda bir kisi sirpanib, qolı sinsa, oǵan siz qamsızlandırıw aqshasın tóliysiz. Sol sebepli qapı aldın supurasiz, dedi.
Men oǵan ózbeklerde hár kúni, mudami quyash shıqpay qapı aldı, úy aldı tap -taza etip supurilishini ayttım. Bul - milliy dástúr dedim.
Ol saldamlı tıńladı. Oyladı. Meni túsiniwge orındı. Lekin, bo'lmadi. Maǵan mıyıq tartıw etip, basın sarak-sarak etip, " Hamid, meni ko'ndirma. Bul - qamsızlandırıw” dedi.
Frenk ózbekler de qamsızlandırıwdan qorqıp esigi aldın supuradi, degen óz pikirinde qaldı. Ishonmadi.
Qapı aldına yoqqan qorni Bostonda da, Bustonliqda da, Forishda da, Parijda da, Bokuda da, Bo'kada da kóreydilar. Jumıs penenbirdey, lekin sebep eki qıylı. Bostanlıq, Forish hám Bukada ruwxıy : supursam, savob boladı, ótkenler pátiya beriwedi, úyim perishteli boladı, supurmasam, UYAT BO'LADI, degen másele birinshi orında turadı. Boston, Parijda - finanslıq. Supursam, zálel kórmeyman. Sebebi qandayda-birı yiqilib, qolı, ayaǵı sinsa, qamsızlandırıw aqshasın men tólewim kerek. Supurmasam, ZARAR BO'LADI.
Bir sorawǵa eki juwaptı kóriń: birinshisi - ózbekona mádeniyat, ekinshisi - “ǵalabalıq mádeniyat”ning juwapları. Qay-qaysısı mádeniyatliroq? Insaniyroq?
“Órtlı suv”ning jumısları
1492 jıl Kolumb hám serikleriniń etigi mol hasıl, jánnetmonand Amerika jerin bosdi. Iyeleri ápiwayı, qońaqshıl, márt qızıl tanlilar. Sonda jeńimpazlar “mádeniyat” alıp keldiler. Yerli xalıqqa shıyshe monshaqlardı berip, altın quyma altın yaki gúmislerine almastırıwlap ala basladılar.
Kishi-kishi aroq zavodların qurib, hindulerdi “órtlı suv” (aroq) ıshıwǵa uyretdiler. Aroq hám dári járdeminde daslep hindulerdiń Nyuport wálayatındaǵı 100 km radius daǵı jer maydanın iyelep aldılar. Bul “materiallıq” qural júdá kamchiqim, paydalı edi. Sol sebepli bul qural keyinirek basqa dáwir hám orınlarda da keń qollanildi.
Sonday etip, “materiallıq” shabıwıllar tariyxınıń baslanıwın sal aldınroqqa - XvII asrga kóshiriwge tuwrı keledi. Adamlardı jabılasına mast, hushsız etip, olardıń ixtiyoru zárúriyatın iyelep, baylanıstırıp, qul etiw. Bir qolda arog'u, birinde revolver. Biri - ongga, biri - jonga o'qtalgan qurallar. Nátiyjede biydayrang, ápiwayı, shın júrekten, qońaqshıl, márt hinduler óz watanında demde biyganalarǵa aylanıp boldı. Bul - “ǵalabalıq mádeniyat”ning birinshi quralı aroqning jeńisi edi.
Házirgi mazmundagi “ǵalabalıq mádeniyat” XIX ásir aqırı - XX ásir basında qáliplesti. Ǵalaba xabar hám kommunikatsiya (radio, kino, televidenie, kóp nusqalı gazetalar, súwretli jurnallar, keyinirek internet) dıń keskin rawajlanıwı buǵan sebep boldı. Ruwxıy, materiallıq tovarlardı islep shıǵarıw industriyası payda boldı. Sonday etip, xalıqtıń funksional bilimlerinde - kóteriliw, mádeniyatında, ruwxıylıqında bolsa - tómenlew gúzetila basladı.
Ko'pdan kóp pikir shıǵadı. Keling, birge juwap qıdıramız. Jorj Fridman (Toronto): “Ǵalabalıq mádeniyat” degende biz texnikalıq civilizatsiya sharayatında ǵalaba xabar quralları tárepinen keń ommaga silteme etiletuǵın materiallıq tutınıw qádiriyatları jıyındısın túsinemiz” (1962 y.). Bernard Rozenberg (AQSH): “Ǵalabalıq mádeniyat”ning tiykarǵı sebebi - zamanagóy texnika. Na milliy xarakter, na ekonomikalıq, na siyasiy sistema bul máselede sheshiwshi áhmiyetke iye emes” (1965 y.), deydi.
“Ǵalabalıq mádeniyat” jáne onıń qádiriyatları keń ommaga qaratılǵan. Olar ǵalabalıq texnikalıq úgit-násiyatlaw quralları arqalı tez, bır jola tarqatıladı. Ommalashtiriladi. “Ǵalabalıq mádeniyat” sonday globallashadi, qabıl etiledi. Bul óz-ózinen bolmaydı. Arnawlı bir siyasiy, finanslıq gruppalar tárepinen tashkil etiledi. Biraq, bizni bul gruppalar alatuǵın payda emes, bálki materiallıq ónimlerdiń ideologik-estetik ózgesheligi qızıqtiradi. Sebebi bul ónimler turmıslıq haqıyqatlıq emes, onıń jasalması, kórkem óner shıǵarması emes, bálki surrogat bolıp tabıladı. Alma emes, onıń tulupi, suwreti, maketi.
“Ǵalabalıq mádeniyat”ning anası - Amerika. Zbignev Bjezinskiy bul haqqında : “Eger dúnyaǵa huqıqtı - Rim, parlamentti - Angliya, mádeniyattı - Frantsiya bergen bolsa, AQSH - pán hám texnologiyalıq revolyutsiyasi menen “ǵalabalıq mádeniyattı berdi,”- degen edi.
Sonnan keyin adamdıń fe'li, xulqi da ózgerdi. Ilgeri onıń waqıtı kóp edi. Kún rejimin ózi bóliwler edi. Islep-shıǵarıw, turmıs avtomatlasıp, adam “mashinalashib” yashay basladı. “Mashinalar arasında jasap atırǵan adam” tereń o'yga talshıq almas, ármanlar qushaqında yashay almas peneneken. Onıń ruwxıylıqı, muhabbatsı, keyipi, ıshqıpazlıǵı, muhabbat yamasa jerkenishiniń mashinalar ushın áhmiyeti joq eken. Ol - falon waqıt aralıǵinda falonta standart operatsiyalardı atqarıp tursa, jetkilikli. Sonday etip, jańa mashinalar joybarları haqqında qıyal jıljıtıp, súwretin sızıp, jasaǵan adam óziniń mashinalar shańaraǵınıń aǵzası, bólegi bolıp qalǵanın bilmay qaldı.
Ózine tartatuǵınlı ólim
Filosof alımalarimizdan Matluba Qahhorova “Ruwxıy ideal hám jámiyet etikalıq ortalıǵı” atlı qollanbasında Batısda :
- er adam hám hayallardıń kiyinish mádeniyatında parq yuqolib baratırǵanı ; áwladlar arasında óz-ara húrmet yuqolib baratırǵanı ;
- yashash - tek “zawqı-sapa súriw qılıw” bolıp qalǵanı ;
- har bir zat erkinlik dáregi bóle alıwı ;
- “neni qáleseń solnga ámel et hám oǵan bo'ysun” dep jasaw ;
- axloqiy munasábetler (er-hayal, ǵarrı -jas ) ni “teńlik” ideyasına jábirleniwshi qılıw ;
- faylasuf J. Sartrning “... tolıq qádiriyatlar joq. Tiykarǵı mashqala insannıń qaysı qádiriyattı tańlap alıwıda” degen pikirine ámel qılıw, biraq, onıń “bul máselede juwapkershilikti esten shıǵarmaw kerek” degen pikirin unıtıw ;
- psixolog Z. Freydning “insan ushın zárúrli princip - mútajlikti qandırıw” degen qarawına ámel qılıw, biraq, onıń “jámiettiiń umuminstitutlari menen esaplawish” principine ámel etpeslik;
- iqtisodchi M. veberning “adamlardı júdá qo'p baylıq arttırıwǵa hám ǵárejetlerdi ko'paytirib barıw” shaqırig'iga ámel qılıw, biraq bunda “protestantizm etikasiga ámel qılıw” kerek degen talabın atqarmaslik;
Do'stlaringiz bilan baham: |