1-Мавзу: Ўзбекистон миллий тараққиётининг янги босқичида фуқаролик жамиятининг шаклланиши ва ривожланиши

---

1 
1-Мавзу: Ўзбекистон миллий тараққиётининг янги босқичида фуқаролик 
жамиятининг шаклланиши ва ривожланиши. 
 
Режа: 
1. Фанининг предмети, объекти, мақсади ва тарбиявий вазифалари, функциялари. 
2. Фуқаролик жамияти инсоният тараққиётининг – юқори босқичи. 
3. 
Фуқаролик жамияти ғоялар эволюцияси.
 
Ўзбекистонни ривожлантириш стратегияси.Фуқаролик жамияти фанининг 
предмети, объекти, мақсади ва тарбиявий вазифалари, функциялари.Мустақилликка 
эришганимиздан кейин бозор иқтисодиётига асосланган мустақил демократик давлат 
барпо этиш, инсон манфаатлари, ҳуқуқ ва эркинликлари, қонун устуворлиги ҳамда 
мамлакатимиз барча фуқаролари учун қонун олдида тенглик таъминланадиган фуқаролик 
жамиятини шакллантириш стратегик мақсад сифатида белгиланган.  
Фуқаролик жамияти тушунчаси – кишилик жамиятининг асрлар мобайнида 
шаклланган тафаккур маҳсули бўлиб инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг ҳолати билан 
белгиланади. Фуқаролик жамиятининг пойдеворини яратиш ва уни амалда шакллантириш 
учун аввало у ҳақдаги ғоялар генезисини, асосларини билиш лозим. Фуқаролик жамияти 
маълум асослар (иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, ҳуқуқий, маънавий) яратилгандагина 
шаклланиши мумкин. Булар қуйдагилардан иборат:
иқтисодий асос - шахс ва жамият манфаатларининг умумийлигига асосланган мулк 
шаклларининг хилма-хиллиги, иқтисодий плюрализм, кўп укладлилик, эркин бозор 
муносабатлари. Қайсики жамиятда унинг ҳар бир аъзоси, қандайдир мулкка эга бўлиши, 
ўз хоҳиши билан тасарруф этиш, сарфлаш ҳуқуқига эга бўлиши, хусусий мулк 
дахлсизлиги, давлат томонидан кафолатланган тадбиркорлик, мехнат ва истеъмол 
фаолияти эркинлигининг таъминланганлиги; 
ижтимоий-сиёсий асос – мустақил давлатларнинг ташкил топиши, иқтисодий ва 
сиёсий ҳокимиятнинг ажратилиши. Инсонларнинг ўз мақсадларини ҳимоя қилиш 
мақсадида маълум ташкилотларга бирлашиши, хокимиятлар турли-туман марказлар, 
ташкилотлар, сиёсий институтлар қўлида жамланган бўлса, улар бир-бирини чеклайди ва 
мувозанатга солиб туради. Сиёсий плюрализм, давлат ҳокимияти функцияларининг секин-
аста фуқаролик жамияти институтларига бериб борилиши. “Кучли давлатдан – кучли 
жамият сари” тамойилининг намоён бўлиши. Мамлакатимиз биринчи Президенти И.А. 
Каримов таъкидлаганидек, “Фуқаролик жамияти қуриш бир қанча ваколатли вазифаларни 
давлатдан маҳаллий ҳокимият органларига, жамоат тузилмаларига ва фуқароларнинг 
ўзини ўзи бошқариш органларига босқичма-босқич топширишни кўзда тутади
1
.
ҳуқуқий асоси – инсон учун аҳамиятли бўлган озодлик, тенглик, адолат 
қадриятларининг қарор топиши юридик тенгликнинг таъминланиши ва уларга ҳуқуқ ва 
эркинликлар бериш орқали қонун йўли билан тан олиниши. “Қонун ҳукумрон бўлган 
жойда эркинлик ҳам бўлади” (А.Темур). “Адолат - қонун устуворлигида”тамойилининг 
амал қилиниши. ... “Фуқаролар билан давлат ўзаро ҳуқуқлар ва бурчлар орқали узвий 
боғлиқдирлар. Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликлари дахлсиз бўлиб,ҳеч ким уларни 
суднинг қарорисиз маҳрум этиши ёки чеклаши мумкин эмас.Айни вақтда фуқароларнинг 
ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишлари бошқа фуқароларнинг,
1
давлат ва 
жамиятнинг қонуний манфаатларига зид бўлмаслиги лозим
2
.
маънавий асос – инсонлар ўз қадр-қимматига, жамиятнинг асосий қадриятлари 
ҳимоясига тура оладиган зарурият туғилганда улар учун кураша оладиган бўлишлари, 
1
Каримов И. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Тошкент. “Ўзбекистон”, 1999.7-жилд 
388-бет.
2
Каримов И .А.Ўзбекистон:миллий истиқилол,иқтисод,сиѐсат,мафкура. -Тошкент, “Ўзбекистон”, 
1996, 1-жилд.126-бе т.
3
Каримов.И.А.Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир.Тошкент, ”Ўзбекистон”,1996,3-жилд.34-бет.

---

2 
виждон эркинлиги, аҳлоқий нормаларга риоя қилиш, ягона мафкура дунёқарашнинг якка 
ҳокимлигининг мавжуд эмаслиги, ижтимоий жараёнларни демократлаштиришда бевосита 
ва билвосита иштирок этишлари,фуқаролик позициясига эга эканлиги. “Тафаккур озод 
бўлмаса,онг 
ва 
шуур 
тазйиқда, 
қулликдан 
қутулмаса,инсон 
тўла 
озод 
бўлолмайди.Тараққиёт тақдирини маънавий жиҳатдан етук одамлар ҳал қилади
3
.
Ўзбекистонда янги жамиятни ривожлантириш ислоҳотлари жараёнида жаҳондаги 
турли мамлакатларда фуқаролик жамияти асосларининг яратилиши турли даражада ва 
даврларда амалга оширилганлигининг назарий ва амалий жиҳатларини, тажрибаларини 
ўрганиш муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки, фуқаролик жамиятининг бупрогрессив 
жиҳатлари (тамойиллари ва белгиларини) синалган тажриба сифатида ўтиш даврини ўз 
бошидан кечираётган мамлакатларда фуқаролик жамияти қуришда эътиборга олишга 
имкон беради. Шу нуқтаи назардан фуқаролик жамияти фанини олий таълим тизимида 
ўқитиш долзарб вазифалардан бири ҳисобланади. Фуқаролик жамияти фанини ўқитиш 
асносида мамлакатда “Кучли давлатдан – кучли фуқаролик жамияти сари” тамойили 
асосида ислоҳотларни янада чуқурлаштиришга доир тажрибалар ва бошқа ижтимоий-
гуманитар фанлар билимлари ёрдамида нафақат янги жамиятда яшайдиган, балки бу 
жамиятни ривожлантиришда бевосита фаол иштирок эта оладиган ёш авлодни 
шакллантиришга қаратилган билимлар бериш назарда тутилади.
Аслини олганда “фуқаролик жамияти” атамаси турли хорижий адабиётларда 
алоҳида мазмун касб этган тушунча бўлиб, у ҳозирги давр талқинда жамиятнинг муайян 
шакли (ҳолати ва хусусияти)ни, унинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва ҳуқуқий 
табиатини, ривожланиш даражасини ифодалайди. Фуқаролик жамиятини шакллантириш 
масалалари доимо давлатни такомиллаштириш, ҳуқуқ ва қонуннинг ролини юксалтириш 
муаммолари ҳал этиш билан чамбарчас тарзда ўзаро боғликдир.
Фанининг предмети фуқаролик жамиятининг шаклланиши, ривожланиши, ҳар бир 
миллий давлатда фуқаролик жамияти қарор топишининг умумий, ўзига хос 
қонуниятларини ва тамойилларини ўрганишдан иборатдир.
Фанининг объекти – бу ривожланган мамлакатларда ва Ўзбекистонда фуқаролик 
жамиятини шаклланиш ва ривожланиш жараёни ҳисобланади. Бу жараён ижтимоий -
сиёсий, иқтисодий ва маънавий соҳалардаги туб ўзгаришларни ифодалайди ва бир неча ўн 
йилликларни ўз ичига олиб, унда фуқаролик жамиятининг ҳуқуқий давлат билан ўзар 
уйғунликда ривожланиш босқичлари назарий ва амалий нуқтаи назарлардан ўрганилади.
Фанининг предмети – бу узоқ ва босқичма-босқич тарздаги тарихий ривожланиш 
натижасидан иборат бўлиб, фуқаролик жамияти шаклланган ва ривожланган оралиқ давр 
– бир неча авлодларнинг янги жамият қуришдаги иштироки, жамиятшунос олимларнинг 
бу жамиятни ривожлантиришга доир назарий ишланмалари, давлатимиз биринчи 
Президенти И.А.Каримов томонидан Ўзбекистонда фуқаролик жамияти қуришнинг 
“Ўзбек модели”га хос назарий қарашлар, мамлакатда фуқаролик жамиятининг 
ривожланиш жараёнидан иборатдир.
Фанни ўқитишдан мақсад- талаба ёшлар онгида фуқаролик жамиятига доир 
тасаввурларни сингдириш, уларда жамиятни ривожлантиришга доир мустақил фикрлаш 
кўникмаларини 
шакллантириш, 
Ватанга 
садоқат ҳис-туйғуларини юксалтириш 
кабилардан иборатдир. Фаннинг вазифалари қуйидагиларда намоён бўлади:
-жаҳон тажрибаси ва миллий воқеликларни ўрганиш асносида фуқаролик жамиятига 
доир концепциялар мазмун-моҳиятини очиб бериш;
- талабаларларга фуқаролик жамиятига доир тушунчаларни таҳлил қилишда, унга 
доир назарияларни ўрганишда ҳар томонлама кўмаклашиш, уларнинг жамиятга доир 
қарашларини бойитиш;
-фуқаролик жамияти қуриш ислоҳотларида шахснинг ролини очиб бериш асносида 
курсантларда шахсий фуқаролик нуқтаи назарларни шакллантиришга ёрдамлашиш; 
-талабалар онгига фуқаролик жамияти қуриш жараёнида пайдо бўладиган 
муаммолар ва уларнинг ечимларига доир билимларни сингдириш;

---

3 
- талабаларга фуқаролик жамиятига доир назарий ишланмаларни таҳлил қилиш 
кўникмаларини шакллантиришларида уларга ҳар томонлама кўмаклашиш;
- тараққиётнинг “ўзбек модели” ва фуқаролик жамиятини барпо этишнинг илмий-
методологик асосларига доир билимларни ўзлаштиришларига кўмаклашиш;
- талабаларга ҳуқуқий давлат вафуқаролик жамиятининг асосий белгилари ва ўзаро 
таъсир этиш механизмлари тушунчаларига доир билимлар бериш;
- фуқаролик жамиятини барпо этишнинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, ҳуқуқий, 
маънавий асосларини очиб бериш;
- фуқаролик жамиятининг иқтисодий таянчи – нодавлат ва шахсий мулкчилик, 
тадбиркорлик ва фермерликни ривожлантиришга доир билимлар бериш;
- талабалар онгини фуқаролик жамиятининг маърифий ва руҳий асоси - миллий 
маънавиятни тиклаш ва уни ривожлантиришга доир билимлар билан бойитиш;
- “Кучли давлатдан – кучли фуқаролик жамияти сари” тамойилининг мазмун-
моҳиятини тушунтириш;
- “Адолат – қонун устуворлигида” тамойилининг моҳияти ва аҳамиятига доир 
билимлар бериш;
- сайлов ҳуқуқи эркинлиги - фуқаролик жамиятининг муҳим мезони эканлигини 
асослаш;
- фуқаролик жамияти институтлари ривожланишида жаҳон тажрибасининг ўрнини 
очиб бериш;
- ижтимоий инновацияларнинг фуқаролик жамияти шаклланиши ва ривожланишига 
таъсири тўғрисида билимлар бериш;
- сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва бошқа соҳаларни эркинлаштириш ислоҳотларини 
фуқаролик жамиятини ривожлантиришдаги аҳамиятини очиб бериш;
- жамиятда фуқаролар манфаатлари мувозанатини таъминлаш масаласи ҳақида 
тушунчалар бериш;
- фуқаролик жамиятини ривожлантиришда сиёсий партияларнинг ўрни ва 
аҳамиятини кўрсатиб бериш;
- нодавлат нотижорат ташкилотларининг фуқаролик жамияти институти сифатидаги 
ўрнини очиб бериш;
- оммавий ахборот воситаларини эркинлаштиришга доир билимлар бериш;
- фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини ёритиб бериш;
- жамоатчилик назорати ва давлат органлари фаолиятининг очиқлигини 
таъминланиш масалаларини ёритиш;
- ижтимоий шериклик тўғрисида билимлар бериш ва ёшларда фаол фуқаролик 
позицияларини шакллантириш механизмларига доир билимлар бериш.
Фуқаролик жамияти фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган 
масалалар доирасида талабаларда қуйидаги билим, кўникма шакллантирилади:
 Фуқаролик жамияти тўғрисида назарий билимлар ва уларнинг Ўзбекистон ва 
жахон тажрибасида намоён бўлишининг ўзига хос жиҳатлари тўғрисида; талабаларда 
фуқаролик жамияти тўғрисидаги назарий билимлар ва кўникмалар; жаҳонда фуқаролик 
жамиятининг 
шаклланиш 
ва ривожланиш тажрибалари; фуқаролик жамияти 
институтларининг шаклланиши ва ривожланиши тўғрисида; ўтмиш, бугун ва келажак 
воқеаларини баҳолашда билишнинг турли услубларидан фойдаланиш; фуқаролик 
жамиятида давлат бошқарув органларини демократлаштириш ва модернизациялаш 
жараёнлари; давлат ҳокимияти органлари тизими ва фуқаролик жамиятида давлат 
бошқаруви тузилмасини билиш; фуқаролик жамияти қуришнинг мазмунмоҳияти ҳақида 
муайян билимларга эга бўлиши;
фуқаролик 
жамият 
қуришнинг 
миллий 
ва 
умуминсоний 
демократик 
тамойилларини; хорижий мамлакатларнинг фуқаролик жамият қуриш бўйича илғор 
тажриба ва усулларини; ривожланган мамлакатларда мамлакатни демократлаштириш ва 
модернизациялашнинг асосий тамойиллари ҳамда уларнинг “Ўзбек модели” тамойиллари 

---

4 
билан қиёсий таҳлилини; демократик давлат ва фуқаролик жамиятини қуришнинг 
ҳуқуқий асосларини; тараққиётнинг “Ўзбек модели” тамойиллари моҳиятини билиши ва 
улардан фойдалана олиши;
марказлашган режали иқтисодиёт ва ижтимоий йўналтирилган бозор 
иқтисодиётининг фарқли томонларини аниқлаш; мамлакатни демократлаштириш ва бозор 
иқтисодиётига ўтишининг инқилобий ва тадрижий (эволюцион) йўлларининг ютуқ ва 
камчиликларини баҳолаш; мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва бозор иқтисоди ётига 
босқичма-босқич ўтишнинг моҳияти ва босқичлари; мамлакат иқтисодиётини 
модернизациялаш ва диверсификациялаш, ижтимоий ҳаётни янгилаш кўникмаларига эга 
бўлиши керак;
мамлакатда амалга оширилаётган ислоҳотлар моҳиятини англаган ҳолда улардан 
ўз касбида фойдаланиш; “Ўзбек модели” эришаётган натижаларидан ўз ишларида 
фойдаланиш; мамлакатни демократлаштириш ва фуқаролик жамиятини қуриш бўйича ўз 
хулосаларини бера олиш; мамлакатимизнинг жаҳон бўйича эришаётган ютуқларини 
таҳлил қилиш малакаларига эга бўлиши керак.