1-Мавзу: “Электрон бизнес асослари” фанининг предмети ва билиш усуллари (2 соат)

Elektron bozorning an’anaviy bozordan farklari.
Elektron bozor deb, uning ishtirokchilari va axborot strukturalari xamda telekommunikastiya texnologiyalari, tizimlari sharoitida ma’lum konuniyatlar bilan xarakterlanadigan ishtirokchilar, ularning uzaro ta’sir jarayonlari majmuasi tushuniladi. Elektron bozor an’anaviy jismoniy bozorga nisbatan ancha mukammal rakobat bilan xarakterlanadi. Elektron bozorda xaridor va sotuvchilarning katta soni ishlaydi, yangi ishtirokchilarning bozorga chivishiga xech kanday tusiklar yuk, barcha ishtirokchilar axborotdan erkin foydalanadi. Sotuvchilar xar xil ulchamdagi, turli geografik rayonlarda joylashgan, elektron biznes vositalarini tadbik etishning turli boskichlaridagi kompaniyalar tomonidan e’tiborga xavola etilganlar. Jismoniy bozordr katta kompaniyalar afzallikka ega. Chunki ular uzlarining bozordagi katta urni, ulushi sababli iste’molchilarda uzlarining tovar yoki xizmatlarini ancha sifatli, ancha ishonchli deb kabul kilish tuygusini shakllantiradilar. Elektron tijorata bunday afzallik mavjud emas. Internetni buyuk tarozu xam deyishadi.
Kichik kompaniyalar katta muvaffakiyatga erishishlari va yirik kompaniyalar bilan barobar rakobatlashishi mumkin. Axborotdan erkin foydalanish xar xil kompaniyalar tovarlari xarakteristikasi va narxini solishtirishi mumkin bulgan iste’molchilargagina foydali emas. Axborot texnologiyalari almashinuvlar natijasida topilgan iste’molchilar, ularning didi va ta’bi xakidagi axborotni yigish va saklashga imkon beradi. Iste’molchilarga individual xizmat kursatish yondashuvi amalga oshirilishi mumkin. Bu esa talabning noanikligining darajasini pasaytiradi va korxonaning bu noaniklik ta’sirida buladigan zararlarini chetlatadi. Axborotning mavjudligi va ochikligi xaridorlarga maksimal darajada ma’kul narx kuyishda sotuvchilarga imkon beradi.
Zamonaviy bozorda faoliyat yurituvchi xamma korxonalarni ularning elektron bozorga bulgan munosabatiga kura 3 guruxga ajratish mumkin:

1. 
   An’anaviy (brick-and-mortar) kompaniyalar - ular real, jismoniy bozorda faoliyat kursatib, ma’lum vaziyatlar majbur kilmasa, elektron bozorga murojaat kilmaydilar.
   
2. 
   Aralash (dick-and-brick) korxonalar - ular uz faoliyatlarining bir kismini internet orkali amalga oshiradilar. Bunday korxonaar faoliyatni kurib chikayotganda elektron biznesning kullanishi ularga nima berishini aniklash juda muxim.
   
3. 
   Tulik elektron (click-only) korxonalar - ular fakat internetda mavjud. Bunda ularning paydo bulishi sabablarini va ularning foydani kanday olishlarini tushunish juda muxim.
   

An’anaviy va elektron biznes uzaro munosabatlarini kuyidagicha tasvirlash mumkin (rasm1.5).

Rasm 1.5. An’anaviy va elektron biznes uzaro munosabatlari sxemasi.

Elektron biznesda xaridorlar xam uz xususiyatlariga ega bulib, ular an’anaviy jismoniy bozor xaridorlaridan fark kiladi. Intrenetdan foydalanish ma’lum apparat vositalari va ma’lum bir bilim darajasi mavjudligiga boglik. Shu sababli, internet foydalanuvchisini real bozorning urta darajadagi xaridoridan, umuman olganda, ancha yukori foyda va bilim darajasi bilan xarakterlanadi. Turli mamlakatlarda ularning profillari va xaridorlik faoliyatining xususiyatlari mavjud. Bu shaxsiy kompyuterlar, aloka liniyalari tarakkiyoti, mavjud taksimlash tizimlarining ishonchliligi, milliy xaridor faoliyati xususiyatlariga, keng tarkalganligi
v.b. larga boglik. Lekin bu milliy va davlat xususiyatlari doimiy yoki uzgaruvchanmi, elektron biznesning keng tarkalishi va texnologiyaning keyingi mukammallashishi bilan bu xolat uzgaradimi degan savollar ustida uylab kurish kerak.
Elektron biznesda xaridorlarni 3 guruxga ajratish mumkin:

1. 
   An’anaviy yunalish tarafdorlari - ular sotib olmokchi bulgan tovarni kurish, uni ushlash, sotuvchi bilan mulokot kilish (savdolashish)ni afzal kuradilar. Bu iste’molchilar ularni ma’lum vaziyatlar majbur kilmasa, uz xaridlarini elektron muxitda amalga oshirishga moyil emaslar. Bunday vaziyatlar iktisod kilish (tejash), mavjud ish grafigini uzgartirish, ijobiy fikr, dustu tanishlarning maslaxati v. x. bulishi mumkin.
   
2.