1-Мавзу: “Электрон бизнес асослари” фанининг предмети ва билиш усуллари (2 соат)

Elektron dukonni uzlashtirgan va uz xaridlarining bir stismini amalga oshirish uchun Internetdan foydalanadigan xaridorlar. Ular, masalan, talab kilinayotgan tovar narxlari xakida ma’lumot olish, zarur tovarlarning bir kismini elektron dukonda buyurtma berish uchun internetdan foydalanishlari mumkin. Bunda ular xarid kilishning an’anaviy usulidan voz kechmaydilar.

Barcha xaridlarni on-layn rejimda amalga oshiradigan, ancha oldinlab ketgan iste’molchilar. Ular odatda axborot texnologiyalari bilan professional jixatdan boglik buladi.

Elektron biznesda iste’molchilar xulki va psixologik reakstiyasi xam uz spestifik kirralariga ega. tarmok mijozlari katta foyda va bilim darajasiga ega ma’lum bir guruxidir. Xarid kilish karorini kabul kilish uchun ular kupincha etarlicha sifatli va ancha arzon narxlardagi toarlar xakida axborot kidirish uchun tarmokni tadkik kiladilar, urganadilar.
Tarmok mijozlari oddiy mijozlar dan farkli ularok kulaylikka kuprok e’tibor berishlari yoki an’anaviy kanallarda taklif kilinmaydigan maxsus tovar (xizmat)larni izlashlari mumkin. Tarmok mijozlari axborotdan foydalanishda kuprok imkoniyatga ega. Shuning uchun, bozor xakida keng bilimga ega buladilar. Ular boshka mijozlar bilan aktiv uzaro ma’lumot almashadilar. Ular tovarni kiymatini aniklash va xarid kilishni tarmokda yoki undan tashkarida amalga oshirishlari mumkin. Tarmok mijozlarida bilish va kabul kilish an’anaviy xaridorlarnikidan fark kilishi mumkin. Tarmok sayti orkali uzaro aloka an’anaviy ofis yoki dukondagidek tulik va katta xajmli bulmasligi mumkin.
ijozlar texnologiyani tushunish uchun etarli bilim va malakaga ega bulmasliklari mumkin. Bundan korxona bitim shaxsiyligini (konfidenstialligini) saklay olish xususiyatiga nisbatan mijozning ishonchsizligi kelib chikadi. Shunisi muximki, tarmok mijozlari katta kuchga ega virtual birlashmalarga birlashishlari mumkin. An’anaviy savdoda esa mijozlar individual xulk bilan xarakterlanadi. Bunday birlashmalarda mijozlar bir-biri bilan , ma’lumot, bilim, tajriba va fikrlari bilan almashishlari mumkin. Ularnig fikri tarmok buylab tez tarkaladiva marketing strategiyasining muvaffakiyati yoki omadsizligini xal kiladi. Virtual birlashmalarda mijozlar bilimlarga ega bulishlari mumkin. Bu esa marketologlar uchun katta axamiyatga ega vaelekton biznesda marketing strategiyalarini ishlab chikishda xisobga olinishi kerak. Internet - butun dunyo tarmogi foydalanuvchilarian’anaviy axborot tarmogi foydalanuvchilaridan xam fark kiladilar. Bu farklar ularnig professional kunikmalari, kutishlari, maksadlari, faoliyat soxalari v.b.larga boglik.
Elektron biznes, internet, axborot telogiyalari korxonaning barcha muammolarini echishga qodir panastiya (omil, vosita) xisoblanmaydi.lekin shunchaki marketing vositalaridan biri emas. Internetga chiqish va u yoki bu elektron biznes modelini qullash borasida korxona yoki tashkilot tomonidan mavjud strategiya asosida qaror qabul qilinadi. Aynan ana shu strategiya navbatdagi texnika yangiligini qullash buyicha korxonaning tadbirlari tartibini belgilashi kerak. Bunda korxona yuqori boshqaruvining urni juda katta. Interent tarmogi va elektron biznes rivojlanishining birinchi bosqichlarida korxonaning tarmoqqa ulanishi bilan bog liq barcha qarorlar IT- personal tomonidan qabul qilingan. Korxonaning tarmovdagi faoliyatiga kim mas’ul degan savol kupincha javobsiz qolgan. Elektron bozorlarning zamonaviy rivojlanish bosichida korxonaning internetga chiqishi va on-layn faoliyat yuritishi strategik sinfga qarashli va ular buyicha qarorlar korxonaning yuqori boshqaruvi tomonidan qabul qilinishi kerak. korxonada moliya va inson resurslari bulishi shart. Kup sonli dot.com goyalarining muvaffaqiyatsizligidan sung, bu boeichda internet loyixalarga nisbatan sarmoyadorlarning munosabati ancha e’tiborli va extiyotkor bulib qoldi. Sarmoyalar uchun tashkilot tarmovda tugri marketing strategiyasigaegaligi va uni amalga oshirilishi uchun zaruriy malakaga ega personalga egaligi kuproq axamiyat kasb etmovda. Xrzirgi vaqtda elektron bozorda zaruriy ish tajribasiga ega yuqori malakali kadrlarning defistiti xali xam mavjud. Sanab utilgan omillarni tuliq taxlili va baxolanishidan sunggina elektron bozorga chiqish va internet tarmogida ishlashga qaror qilgan korxona internet tarmogi uchun uz marketing strategiyasini ishlab chiqishi lozim.
Strategiyani tanlash bir nechta bosqichlarda amalga oshiriladi. Birinchidan, korxonaning raqobat ustunliklari anщlab olinadi. Tashqi va ichki muxit taxlili ma’lumotlarini solishtirish va ular asosida raqobatchilar xarakteristikasidek berilgan korxona xarakteristikalari, shuningdek, raqobatchilar va xamkorlar kutishlari bilan taqqoslanishi amalga oshiriladi. Korxona uzining kuchli va zaif tomonlarini aniqlaydi. Bu unga muvaffaqiyatga erishishi mukin bulgan yunalishlarni ajratishga imkon beradi. Bundan tashqari korxona bozorda omad omillarini aniqlashga yordam beradigan bozor imkoniyatlari va taxdidlarini baxolaydi. Potenstial muvaffaqiyatli yunalishlar va muvaffaqiyat uchun muxim omillar solishtirilishi korxonaga raqobat qilish ustunliklari xaqida tushuncha beradi va strategiyani ishlb chiqarishga imkon yaratadi. Bundan sung bazaviy strategiyani ishlab chiqish navbati keladi, ya’ni korxona uzining maqsadlariga qanday erishishi xaqida qisqscha ta’rif beradi. >abul qilingan bazaviy strategiyaga asoslanib, korxona boshqaruvi uning barcha bulimlari barcha bosqich darajalarida tuplamlar taxlilini utkazadi. Bunday taxlil natijalari korxonaning unga ochilgan imkoniyatlarni qullaganmi, raqobatchilarga uz urnini boy berganmi - shuni aniqlashga yordam beradi.
Tuplam taxlili va ajratilgan rakobat ustunliklari taxliliga aeoelanib, cheklangan korxona reeurelarining turli xil bozor va faoliyat yunalishlari urtaeida takeimlanishini optimallashtirish mumkin. Korxonaning internet etrategiyaei umumiy marketing etrategiyaeining bir kiemi xieoblanadi. U uz etrategik makeadlariga erishish uchun shu korxona tomonidan internet voeitalari va imkoniyatlarini kullashni aeoelaydi. Internetga chikish moda yoki barcha korxonalar elektron bizneeni ishlatayotgani bilan tushuntirilishi mumkin emae. Korxonaning bunday karor kabul kilishi uchun keekin eabablari bulishi lozim. Bunday eabablarga kuyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  Jiemoniy bozorda rakobat ueishi;
  
• 
  Rakobatchilar, iete’molchilar, xamkorlar tomonidan yangi texnologiyalarning kullanishi;
  
• 
  Elektron bizneeni kullaydigan yangi iete’molchilar eegmentiga chikish ietagi.
  
• 
  Yangi kanalni kullab, mavjud mijozlar xaridlarini kengaytirish intilishi.
  
• 
  Kutishlarni, operastiya bajarish vaktini kamaytirishga intilish v.x.
  

Uz faoliyatida internetni ishlatayotgan korxonalarni (brick-and-click) elektron bizneeni kullash makeadi va eabablariga boglik xolda, bir nechta kategoriyalarga bulish mumkin:

• 
  Jiemoniy yoki elektron tovar yoki xizmatlar eotish orkali kushimcha daromad olishga intiluvchi korxonalar. Bu kataloglar buyicha va chakana eavdo bilan shugullanadigan jiemoniy tovar eotuvchilari bulishi mumkin. Ular kataloglarni intrnet orkali tarkatish, uz tovarlari xakida axbrot xavola etish, buyurtmalar olish v.x.larga karor kiladilar. Xuddi shu kategoriyaga bozor strategiyasini ta’minlovchi dallollar (ma’lum bir biznee soxasidagi dallollar, aukstionerlar v.b.) ni kiritish mumkin.
  
• 
  Bizneening turli soxalarida bitimni amalga oshirish muddatini kiekartirish va kutilmalarni paeaytirishga intiluvchi korxonalar: tovarlarni takeimlash, mijozlar bilan munoeabatlarni boshkarishda, yangi tovarlarni yaratish, axborotni tarkatish, fondlar aylanishi eoxalarida.
  
• 
  Uz savdo markalarini yaratish va mustaxkamlashga intiluvchi korxonalar
  
• 
  reklama/yurgizish;
  
• 
  mijozlar bilan doimiy alokani amalga oshirish;
  
• 
  yangi tovarlar xakida axborot tarkatilishi;
  
• 
  tashkilot eiyoeatining uzgartirilishi;
  
• 
  mijozlar v.b. maksadli auditoriyalar urtasida muxokamani amalga oshirish;
  
• 
  korxona mijozlari bilan uzok muddatli munosabatlar urnatish tizimi doirasida iste’molchilar bilan doimiy suxbatni amalga oshirish uchun Internetni kullaydilar.
  

Internet orkali faoliyatini amalga oshiruvchi korxonalar orasida xar xil maksadlarga intiluvchi tashkilotlar mavjud. Bu Internetda chakana savdo bilan shugullanuvchi (e-tailing), tarmokda xar xil xizmatlar taklif kiluvchi korxonalar, biznes xamkorlar tanlashni ta’minlovchi dallollar, internetda ishlash uchun yordam va kumak taklif kiluvchi vakillar (portallar, kidiruv tizimlari), veb-birlashmalar kurish bilan shugullanuvchi , yangi elektron tovar yoki xizmatga bagishlab yaratilgan korxonalar dir.
An’anaviy bozorda bulganidek, elektron bozorning asosiy ishtirokchilari tashkilot, ta’minotchilar va tovar, xizmatlarni iste’mol kiluvchilardir. Elektron bozorda korxona muvaffakiyatli faoliyat yuritishi uchun u rivojlangan korporativ axborot tizimiga ega bulishi kerak. Bu tizim asosiy biznes jarayonlarni kullab-kuvvatlanadi va internetga chikish uchun kichik tizimga ega. U orkali elektron biznes soxasida tashkilot uz vazifalarini amalga oshiriladi.
Ishlatilayotgan resurslar va dasturiy muxitning yukori tezlikdagi uzgarishini xisobga olgan xolda zamonaviy tashkilotni samarali boshkarish ancha murakkab vazifa xisoblanadi. Bu vazifaning echimi korporativ axborot tizimlari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday tizimlar mavjud biznes jarayonlarni kullab-kuvvatlanishi, xamda boshkaruvning strukturasi va usullariga mos kelishi kerak. elektron biznes nuktai nazaridan zamonaviy axborot tizimlarini ma’lumotlar bazasini boshkarishning zamonaviy tizimlarini kullash imkoniyati bilan server-mijoz arxitekturasi asosida amalga oshirish maksadga muvofikdir. Bundan tashkari ular xar xil nazrat usullari va axborot resurslaridan foydalanishni cheklash yordamida xavfsizlikni ta’minlashi, taksimlangan axborotni kayta ishlashni kullab- kuvvatlashni, ochik standartlar evaziga turli xil operativ mustakil funkstional bloklardan kurilishning modul prinstipi, shuningdek, internet va internet texnologiyalarni kullab-kuvvatlashni ta’minlashi zarur. Korporativ axborot tizimlarida tashki iktisodiy muxit bilan aloka elektron biznes karorlari - interaktiv veb-vakolatxonalar va portallari bilan integrastiya xisobiga ta’minlanadi. Veb-vakolatxonalar (korporativ vakolatxona) deb, birinchi navbatda reklama - marketing vazifalarini xal kiluvchi internet tarmogidagi korxona sayti tushuniladi.
Veb-vakolatxona odatda korxona xakida axborotga ega buladi: uning rivojlanish tarixi, yangiliklar va press-relizlar, korxona tomonidan taklif kilinadigan tovar va xizmatlarning asosiy kurinishlari xakida ma’lumot, voxadagi faoliyati xakida axborot, distribyutor va diler tarmoklari v.x. Masalan, integrashtirilgan korporativ axborot tizimlarida ta’minot tizimi (B2B distribution) maxsulot ishlab chikaruvchisi va tarkatuvchisi urtasida uzgaruvchan alokani ta’minlaydi. Bu elektron dukonlarda tovarlar xakidagi axborotni operativ yangilashga imkon beradi.

Mijozlar

Rasm 2.2. Elektron biznes texnologiyalari (sotish/ Sbыt)

Tashkilot tulikligicha elektron biznes vazifalarini amalga oshirish uchun korporativ portallar (EIP - Enterprise Information Portal - dasturiy apparat kompleksi) yaratadilar. Ular ishchilar, mijozlar, xamkorlarga tashkilotning turli axborot resurslaridan erkin foydalanishga imkon yaratadi. Bu axborot resurslari: dasturlar, korporativ va boshka ma’lumotlar, tashkilot va korxonalar vazifalari va maksadlari bilan mos keluvchi, taklif kilinuvchi xizmatlar (kidiruv tizimlari, elektron pochta yoki e’lonlar elektron taxtachasi, buyurtmani bajarish jarayoni olib boruvchi buyurtma tizimi yoki nazorat tizimi). Ish mazmuniga kura portal nafakat tashki iktisodiy muxit bilan alokani amalga oshiradi, balki ishlab chikaruvchi va iste’molchilar, ta’minotchilar urtasida uzaro munosabatlar muxitini yaratadi. Masalan, xaridlar yoki ta’minot tizimlari texnik-material resurslarga extiyojlari xakida axborot joylashtirishga, ta’minotchilar kidirish va ulardan tijorat takliflarini olish, tenderlar takiloti va boshkalar uchun imkon yaratadi (rasm 2.3). Barcha ma’lumot tizimda standartlashtirilgan katalogga mos ravishda sinflashtiriladi va saklanadi.

Raem 2.3. Elektron biznes texnologiyalari (ta’minot)

Bozor ishtirokchilarining uzaro munosabatlarining shakllari:
Elektron savdo maydonchalari.
Elektron biznes tizimlarida uziga xoe rolni elektron savdo maydonchalari (e-marketplaces) uynaydi. Bizneening B2B modelida savdo maydonchalari ishtirokchilarga bir nechta asosiy vazifalarni ta’minlaydilar. Birinchi vazifa - bu umumiy apparat va dasturiy asos(platforma)da ta’minotchi va iste’molchilarga ma’lumotlar etkazish. Bu orkali savdo kompaniyalari zaruriy axborotlarni ta’minlaydiva tranzakstiyalarni bajaradi. Boshka bir vazifa - on-layn tulov, logistika va dinamik savdo imkoniyati kabi xizmatlar taklifi. Savdo maydonchalarining yana bir vazifasi

• 
  limitlash, byudjetlash, kreditlash va yigma chegirmalar mexanizmlarini takdim etish (rasm 2.4.). X,ozirgi kunda elektron savdo maydonchalari jushkin rivojlanish boskichidadir. Elektron savdo maydonchalari turlarini, tashkillashtirish modellarini, boshkaruv xususiyatlarini va misollarni kengrok kurib chikamiz. Elektron savdo maydonchalari ikki asosiy yunalish buyicha rivojlanadi. Yo tor soxaga, yo soxalararo jarayonlarga yunalib, mos ravishda yo vertikal, yo gorizontal birlashmalarni xosil kiladi.
  

Gorizontal birlashmalar funkstional jarayonlar moliyaviy xisob, logistika, xizmat kursatish va ta’mirlash, kadrlar bilan ishlash va boshkalar avtomizastiyasi buyicha echimlar taklif kilgan xolda turli soxalarni kamrab oladi.

Rasm 2.4. Elektron biznes texnologiyalari (ta’minot)