1-Мавзу: “Электрон бизнес асослари” фанининг предмети ва билиш усуллари (2 соат)

Vыueg - driven kurinishdagi maydonchalar bir yoki bir necha yirik kompaniyalar tomonidan tashkil etiladi va kupgina tovar buyuruvchilar kompaniyasini jalb etishga karatilgan. Savdo maydonchalarining bu konstepstiyasi yirik kompaniyalarning sotib olish jarayonini optimallashtirish, buyurtmalarni etkazib berish tarmogi va savdo kontaktlarini kengaytirishga bulgan extiyojlari bilan boglik.
Supplier - driven kurinishidagi maydonchalar sotuvchilar tomonidan tashkil kilinib, mijozlar sonini kupaytirishga va xizmat kursatish yoki maxsulotni sotish buyicha xarajatlarni kamaytirishga karatilgan.
Third - party - driven kurinishidagi maydonchalar xaridor va sotuvchilarni uchrashtirish mas’uliyatini oladi. Odatda, bunday maydonchalar biznesning ma’lum sektorida va unda buladigan jarayonlarda yaxshi muljal oladigan tomonidan tashkil kilinadi. Xdkikatda bunday maydoncha tuzuvchi sotuvchi va xaridor urtasida uziga xos dallol vazifasini utaydi. Bugungi kunda virtual savdo maydonchalarini tashkil etishning 3 asosiy kurinishini ajratib kursatish mumkin: katalog, aukstion va birja.
Katalog zamonaviy axborot tizimini katta kuvvatli kidiruv imkoniyatlarini solishtirish va maxsulotni bir varakayiga bir necha parametrlar buyicha tanlashni, narxni, keltirib berish muddati, kafolati, xizmat kursatish buyicha ma’lumotlar va boshkalarni xisobga olgan xolda ishlatishni tashkil kilib beradi. Bu model nisbatan uncha katta bulmagan tovarlar bilan tez -tez oldi - sotdi kiladigan kuchli sotuvchi va xaridor fragmentastiyalashini tavsiflovchi tarmoklar uchun afzaldir. Agar kupgina oldi - sotdilar mashxur buyurtmachilar tomonidan ma’lum bir koidalar asosida amalga oshirilsa va xaridorga sotuvchini tanlash uchun kup mayda buyurtmachilar takliflari bilan urganib chikish zarurati bulganida katalogli model kul keladi va nixoyat, bu modelni talab etarlicha anik bulib narxlar kamdan - kam uzgarganida kullash yaxshi samara beradi.
Aukstion (kim oshdi savdosi) - narxlar kayd etilmagan, balki oldi - sotdi jarayonida urnatilgandagi savdo maydonchasi tashkiloti model. Bu model nostandart, uz yunalishidagi yagona yoki sifati tez buziluvchi maxsulotlar (xizmatlar, tovar) narxini aniklashga uz yondashishlari bulgan kompaniyalar tomonidan sotib olinganda yoki sotilganida ishlatiladi. Bu guruxga kamyob buyumlar, kapital uskunalar, tovarlar, avval ishlatilgan, zaxiralar va boshkalar kiradi.
Birja shunday savdo maydonchasiki, u erda narx talab va taklif asosida belgilanadi va buning natijasida kuchli uzgarishlarga uchrashi mumkin. Bu model tovar va taklifni vaqtinchalik kelishuvini ta’minlaydi. U talab va taklifni real vaqt davomida kelishish mexanizmini tashkil kilishni, bozor narxini aniqlashni, shu bilan birga ruyxatta olish jarayoni va oldi -sotdi utkazishni talab qiladi. Bu model keng tarqalgan maxsulotlar uchun maqbul xisoblanadi. Birja modeli talab va taklif notekis bulgan bozorda uziga jalb etadi. U bozor ishtirokchilari uchun ortiqcha yoki yuqori bulgan talabni boshqarishga yordam beradi. Shuni xam aytib utamizki, birjalar bir qancha xolatlarda kompaniyalarga anonim xolda oldi - sotdi qilishga imkon beradi, masalan, ovoza bulish sotuvchi va xaridor tutgan urnining raqobatbardoshligiga xalaqit berishi mumkin bulgan oblastida u katta axamiyatga ega. Kupincha virtual savdo maydonchalari bir emas, bir necha tashkilot ishlarining kurib chiqilgan modellarini baravar ishlatishadi, qachonki, bu xolatlarda mijozlar uzlarining imkoniyatlari darajasida savdo sxemalarini tanlab olishlari mumkin. Virtual savdo maydonchalarining yana bir xarakteristik spestifikasi ularning maxsuslashtirilganligidir. U quyidagicha bulishi mumkin:

1. 
   vertikal - biror bir tarmoq yoki maxsulot turiga muljallangan;
   
2. 
   gorizontal (funkstional) - ma’lum bir biznes - jarayonlarga muljallangan.
   

V2V sektorda virtual savdo maydonchalari.
Elektron tijoratning bu sektorda yuqorida keltirilgan savdo maydonchalari va ular tashkilot modellarining deyarli xammasi ishlatiladi.
Tarixan V2V sektordagi savdo maydonchalarining I turi supplier - driven kurinishdagi maydonchalar xisoblanadi. Ular katalogli modelda tashkil qilingan. Bu savdo maydonchasida korxona uziga uskuna -jixoz yoki boshqa tovarlar oldi - sotdilarini tugridan - tugri buyurtmachi bilan dallollarsiz olib borishlari mumkin. Bunday maydonchalardan foydalanuvchi firmaga misol sifatida Ciseo va Dell Computerni olsak buladi. Bu savdo maydonlari bir sotuvchining kupgina xaridorlar bilan ishlashi orqali xarakterlanadi.
Oxirgi vaqtlarda V2V sektorida katalogli tizimlar yuqori sur’atda rivojlanayapti, ular uzida bir qancha sotuvchilarni, birja va aukstion modellari bilan ishlovchi tizimlarni birlashtiradi. Bunday savdo maydonchalari vaqtni qisqartirish, yaxshi variantlarni qidirib topish va tanlashda, sotuvchi va xaridorlar uchun shartnomani amalga oshirishda bir qancha afzalliklar keltirib chiqaradi. Bunda xaridorlar keng kulamda tanlash, sotuvchilar esa kup sonli xaridorlar bilan muomala qilish imkoniyatiga ega buladilar. Bu afzalliklar shu tizimdan foydalanuvchilarga proporstional ravishda usib boradi.
Shuni ta’kidlab utish lozimki, Rossiya savdo maydonidagi V2V sektori bugungi kunda kelishilgan shartnomalar tartibida ishlovchi savdo - axborot tizimi bulib xisoblanadi. Shartnomalar an’anaviy usulda tuziladi, chunki xozircha bu tizimlar elektron usul bilan sharnoma tuzishni uzlarida mujassamlashtirmaganlar.
Bu sektorda 2000 yil uchun Rossiyada izlanishlar olib boruvchi va maslaxatlar beruvchi kompaniyalar aylanmasi 25 - 45 mln. $ xajmda baxolangan.
Rossiya bozorlarining V2V sektori tarkibidagi savdo maydonchalari V2S sektoridagi chakana elektron dukonlarga nisbatan tez sur’atlarda rivojlanmokda. Rossiyadagi elektron savdoning asosiy muammosi axolining sotib olish imkoniyatini kamligi, Internetga kirishning past darajadaligi, sust natijali pochta tizimi va rivojlangan onlayn pulli tizimining umuman yukligi xisoblanadi.
Korporativ elektron savdosi kupgina asosiy korxonalar va firmalarning kompyuterlar bilan ta’minlanganligi va Internetda ishlash imkoniyatiga ega ekanligi, etkazib berish tizimi va tulovlarni amalga oshirish etarlicha yaxshi yulga kuyilganligi bilan xarakterlanadi.
V2S sektoridagi virtual savdo maydonchalari.
Bugungi kunda V2S sektoridagi virtual savdo maydonchalarining kuyidagi turlari mavjud:

• 
  WEB - vitrinalar;
  
• 
  Elektron dukonlar;
  
• 
  Elektron savdo katorlari;
  
• 
  Savdo - Internet - tizimlari;
  
• 
  Aukstionlar (kim oshdi savdolari).
  

Bu savdo maydonchalarining Rossiya bozorlaridagi asosiy xususiyatlarini kurib chikamiz:
WEB - vitrinalar - bu aytarli katta bulmagan WEB bulimlaridir. Odatda ular kichik biznes - kompaniyalar iga tegishlidir. Bu saytlardagi savdo xajmi odatda uncha katta bulmaydi va bir kunda bir nechtadan to untagacha bulgan savdo ishlarini amalga oshiradi.
WEB - vitrinalarning asosiy komponenti tovarlar va xizmat turlari kayd etilgan kataloglar (prays - list) xamda xaridorlardan buyurtma tuplash tizimidir. Saytda tuplanadigan barcha buyurtmalar sotuvchilar kompaniyasining elektron pochta manziliga yuboriladi. Sungra sotuvchi ularni odatiy biznes - tadbirlarida kurib chikadi. "WEB - vitrinalar shunisi bilan ajralib turadiki, ular Internet -savdoda rivojlangan boshkaruv tizimiga ega emas. Birok vitrinalarni tashkil etish yuzasidan mavjud karorlar WEB - katalogga EXSEL -jadvallar va elektron pochtalardangina foydalangan xolda osonlikcha uzgartirishlar kiritish imkonini beradi. Natijada bu ish maxsus tayyorgarlik talab kilmaydi va buni menejer WEB -dizayner va programmist yordamisiz xam bajarish mumkin, Shu tufayli bu kabi tizimlar ishlab chikarish va ekspluatastiyada arzon tushadi. WEB - vitrina tashkil etishning xozirgi narxi 99-200 $, uni kuzatib borish esa oyiga 50 $ dan tugri keladi.
Elektron dukonlar - bu kichik va urta biznes kompaniyalarining savdo saytlaridir. Ular WEB - vitrinalarga nisbatan kattarok xajmdagi savdoga muljallangan va shunga yarasha nisbatan murakkabrok tizimga ega.
Internet- dukon 3 kismdan iborat:

1. 
   virtual savdo zali: u uzida vitrina, katalog, tovarlar ruyxati, buyurtmani xujjatlashtirish tizimi, dukon va savdo kompaniyasi xakidagi ma’lumotlar va boshkalarni mujassamlashtiradi.
   
2. 
   virtual bloki-Internet dukonning menejerlar ishlaydigan kismi. Shu blok orkali Internet -dukonni boshkarish amalga oshiriladi, ya’ni ma’lumotlar bazasidan eski tovarlarni uchirib tashlash yoki bazaga yangi tovarlar xakidagi ma’lumotni kiritish, tovarlar katalogini konfigurastiyalash, narxini belgilash, tovar narxini chegirish, dilerlar yoki doimiy xaridorlar uchun turli diskant sxemalar, shuningdek Internet -dukon ombori xolati nazorat kilib turiladi. Undan tashkari, menejer interfeys boshkaruvi orkali Internet - dukon omborini tuldirish uchun yangi tovarlar olishga buyruk berish, tovarlar va xaridorlar xakidagi turli statistik ma’lumotlar olish imkoniyatiga ega buladi.
   
3. 
   ma’lumotlar bazasi-tovarlar, buyurtmalar, xaridorlar xakidagi barcha ma’lumotlar tuplanadigan omboridir. Shuningdek, unda Internet - dukonning xamma yunalishlari, buyurtmalarini olish - sotishni tashkil kiluvchi biznes koidalarning barcha turlari mavjud.
   

Internet - dukonlar barcha savdo - sxemalaridan foydalanishi mumkin:

• 
  tugridan -tugri ombordan savdo kilish; buyurtmalar kabul kilish; tashkilotlar va aloxida shaxslar bilan savdo kilish; xizmat turlari,
  

ma’lumotlar bilan savdo kilish va x.k.

• 
  elektron dukonlarning narxi uning xususiyatlari, tashkil etilishi va kuzatib borilishiga karab, WEB - vitrina baxosidan bir-ikki pogona yukori bulishi mumkin;
  
• 
  elektron savdo katorlari - WEB tarmoklar, ya’ni ularda birdaniga bir nechta WEB - vitrinalar, Internet dukonlar joylashgan, xaridorlarga kulay bulishi uchun dukon va vitrinalar integrastiyalashgan kataloglar va interfeyslarga ega bulishi mumkin.
  

Savdo Internet tizimlari (SIT) - elektron tijoratning maxsus tizimlari bulib, yirik savdo kompaniyalari, korporastiyalar, xolding lar, ishlab chikarish korxonalarining ta’minot va maxsulotni sotish bulimlari mexnat unumdorligini oshirishga xizmat kiladi.
Bu tizim Internet - dukondan uzining avtomatlashtirilgan savdo tizimi bilan bevosita alokasi, korxona resurslarini boshkara olishi va shu bilan kompaniyalarning tashkil topib bulgan biznes jarayoni katoriga utgani bilan
ajralib turadi.
Ishlab chikaruvchi SIT tarkibidagi tizimlarni uzining distribyutor va reseller tarmogi orkali, distribyutor esa, uzining dillerlik tarmogi orkali boshkarishi mumkin.
Maxsuslashtirilgan SIT tarmokdari korporastiyalarni xom ashyo, materiallar va yordamchi materiallar bilan ta’minlashni uzluksiz tashkil etish maksadida yirik ishlab chikarish korxonalari va korporastiyalar, xoldinglar tomonidan katta talabga ega.
Aukstion - WEB-sayt, bunda istagan talablar xoxlagan tovarni uzi belgilangan boshlangich narx orkali sotuvga kuyishi mumkin. Belgilangan muddat tugagach, sotuvchi shu tovar uchun eng yukori narx taklif etgan xaridor bilan boglanishi va an’anaviy tarzdagi savdo - sotik ishini amalga oshirishi mumkin.
Shunday kilib, muxtaram tinglovchi, biz bu bobda sizlarga bir nechta soddalashtirilgan, ammo Elektron tijorat xakida amalda kullash uchun imkon kadar etarli ma’lumot berdik.