1-Мавзу: “Электрон бизнес асослари” фанининг предмети ва билиш усуллари (2 соат)

3. O’zbekistonda elektron tijoratni hozirgi holati va rivojlanish istiqbollari


Uzbekiston Respublikasi xukumati bilan BMT Tarakkiyot dasturi urtasida 2000 - 2004 yillardagi davrda xamkorlik kilish tugrisida shartnoma tuzilgan bulib,unga binoan BMT axborotlashtirish dasturiga kumaklashi, shuningdek xukumat extiyojlariga muvofik ravishda donor tashkilotlarining va uchinchi tomonlarning faoliyatini keltirish mexanizmi sifatida tayyorlangan "rakamli tarakkiyot tashabbusi" dasturi bajarilishini ta’minlashi lozim. Respublikada axborot kommunikastiya texnologiyalari rivojlanish monitoringining yulga kuyilgan tizimi bu dasturni amalga oshirishda eng muxim va eng samarali mexanizm lar dan biri bulishi lozim.
Respublikaning rivojlanayotgan jaxon iktisodiyotiga kanchalik tez kushilishi bir vaktning uzida davlat sostializmidan kolgan merosdan kutilish va siyosiy tashkilotlar xamda boshkaruv mexanizmlarini tezda yangilash kobiliyatiga boglik. Shu jixatdan olganda axborot - kommunikastiyalar texnologiyalari tashkilotlarni islox kilishning asosiy xarakatlantiruvchi kuchi bulib, mamlakatning iktisodiy rivojlanishi uchun ulkan imkoniyatlar ochib beradi. "Elektron xukumat" tizimi (xukumat ishlarini on - layn rejimida amalga oshirish) Uzbekistonda uz tarakkiyotining boshlangich boskichidadir. Internet tarmogiga ulangan davlat tuzilmalari (2002 yilda 183 % ga) va xujalik yurituvchi sub’ektlar (15 % ga) soni keskin oshdi.
Internet resurslari orasida Uzbekiston mavzusidagi ma’lumotlar kam. Juda kam tashkilotlar xozir tarmok uchun muntazam biror ma’lumot takdim etadi, mavjud web - saytlarning kupchiligida bazaviy tasviriy va aloka axboroti mavjud xolos. Kup tashkilotlar uz web -saxifalarini kamdan kam yangilaydi va saytga boglangan ma’lumotlar bazasiga ega emas. Kup saytlarda arxiv ma’lumotlarini izlash va ulardan foydalanish imkoniyati yuk, bu esa zarur ma’lumotlarni topishni kiyinlashtiradi.

2003. 
      yil 1 yanvargacha davlat muassasalari va tashkilotlarning atigi 1,1 % Internetga ulangan edi. Fakat 300 tasigina elektron pochta imkoniyatlaridan foydalangan.
      

Jamiyatda axborot -kommunikastion texnologiyalaridan foydalanish Respublika prezidentining 2002 yil 30 maydagi " Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot kommunikastiya texnologiyalarini joriy etish tugrisida" PF -3080 - son farmoyishiga muvofik ishlab chikilgan davlat axborotlashtirish konstepstiyasining asosiy tarkibiy kismidir.
Internetdan foydalanuvchilar va Uzbekiston xakidagi axborot xajmi jixatidan respublika, albatta xali kupgina boshka davlatlardan birmuncha orkada kolmokda. Mamlakatda ishlab turgan 195 ming kompaniyadan atigi 892 si xozir uz faoliyatini axborot va kommunikastiya soxasida amalga oshirmokda, bu esa kompaniyalar umumiy mikdorining atigi 0,45 % tashkil kiladi. Internet katta kapital sarflashni talab kilmasligi deyarli darxol iktisodiy samara berishi tufayli faoliyat uchun juda kulay muxit ekanligi xisobga olinsa, bu juda kam. Respublikada Internetdan foydalanadigan 125 ga yakin bepul va tijorat jamoat markazlari mavjud. Bu 203,4 ming kishi Internetdan foydalanadi demakdir. 2004 yilning may oyidagi ma’lumotlarga kura 6864 yuridik va 17550 jismoniy shaxs Internet provayderlar mijozidir. 25 millionlik Uzbekiston axolisining taxminan 1 % Internetdan muntazam xaftasiga kamida 1 marta foydalangan. Respublika axolisining 57 % Internet xakida deyarli xech narsa bilmagan. Fakslar, telefonlar, televizorlar, barcha turdagi elektr aloka kurilmalari va kompyuterlarsiz Respublikaning jaxon axborot makoniga kirishini tasavvur kilib bulmaydi.Iktisodiy tadkikotlar markazining 2001 yil avgustdagi "Uzbekistan Gevelopment Gateway" loyixasi doirasida tayyorlangan ma’ruzasiga kura 2001 yilning iyulida xonadonlardagi kompyuterlar soni 75 - 80 ming atrofida bulgan, ya’ni axolining xar yuztasiga yarimtadan kompyuter tugri keladi. Uyda Internetdan foydalanuvchilar undan xam kam edi. Ular bunday imkoniyatdan ishda yoki Internet kafelarda foydalanishni afzal kuradilar. X,ar 1000 kishidan atigi 22 nafari bir yilda Internetga ulangan jamoat markazi xizmatidan foydalangan. Kamdan kam tashkilotlarda xakikiy korporativ portal, axborotni ichki almashish uchun maxalliy tarmoklar, shuningdek markaziy statistik bazasi bulgan mijoz - serverga, ba’zi kushimchalarga ega. Ekspertlarning baxolariga kura, ishlayotgan 195 ming korxonadan taxminan 10 % axborot texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan. 2007 yil yakunlariga bagishlangan Uzbekiston aloka va axborotlashtirish agentligi ;ay’at majlisida yurtimizda internetdan foydalanuvchilar soni 2 million nafardan ortganligi ma’lum kilingan edi.

2003. 
      yil 1 yanvarda mamlakatda 135 provayder Internetdan foydalangan, 2004 yilning birinchi choragi davomida ularning soni 160 ga etdi. Listenziatlarning deyarli uchdan ikki kismi Toshkentda joylashgan.
      

Rakobatga karamay foydalanuvchilar uchun Internet narxi juda kimmat. Shu sababli axolining xarid kobiliyati pastligini xam xisobga olganda Respublika axolisining kupchiligi uchun, albatta, jaxon axborot tarmogidan foydalanish cheklangan. Kup provayderlar turli xizmatlarni takdim etish yuli bilan mijozlarni jalb etib, xujumkor siyosat utkazmokda. Tunda Internetdan foydalanishni arzonlashtirish tobora kengayib, "UzPak", "Sarkor Telekom" va "TShTT" kabi yirik Internet - provayderlar Internet karta buyicha uz xizmatlarini ruyxatga olish va xak tulash tizimini kullay boshladilar.
Tarmokdan jismoniy shaxslarning foydalanishiga kelsak, yuz bergan vaziyatni xisobga olib, BMT, TD va SOROS jamgarmasining Ochik Jamiyat Instituti, NATO ilmiy kumitasi bilan birgalikda 1999 yildan buyon "Uzbekistonda Internet - texnologiyalarini rivojlantirish va ularni ommalashtirish uchun imkoniyat yaratish" loyixasini amalga oshirgan. Bu loyixa mamlakatda Internetni umumiy rivojlantirishga, shu jumladan Respublika ilmiy va ta’lim muassasalarining Internetdan bepul foydalanishlari uchun tayanch tarmogini vujudga keltirishga karatilgan.
Axborot texnologiyalarini rivojlanishini ragbatlantirish maksadida mamlakatda kompyuter va axborot texnologiyalariga ukitish, dasturiy vositalarni sotish xizmatlari shuningdek ularga servis xizmati kursatish

2006. 
      yil yanvar oyigacha kushilgan kiymat soligidan ozod kilingan. 2002 yilda sektorning xizmati va maxsulotlari umumiy xajmi 196 mlrd. sum deb baxolandi va mamlakatning yalpi ichki maxsulotining 2,6 % tashkil etdi.
      

Uzbekistonda elektron tijorat endi shakllanmokda. Internet - savdoning ulushi xozir mamlakatdagi umumiy savdo xajmining 1 % dan oshmagan.
Internetning xayotimizdagi axamiyati kundan-kunga ortib bormokda. Ilgarilari kandaydir yangilikdan xabar topmokchi bulganimizda gazeta saxifalarini varakdagan bulsak, xozirda ma’lumot olish uchun biror bir gazeta rasmiy veb-saxifasini kuzdan kechirishning uzi kifoya. Dastlab internetga ulanish uchun 56 kbit/sgacha bulgan (Dial-UP) kommutastiyalanadigan liniyalardan foydalangan bulsak, endilikda yukori tezlikdagi assinxron (ADSL) rakamli liniyalardan foydalanib, 2 Mbit/sgacha bulgan tezlikda ma’lumot almashuvini tashkil kilish imkoniyatiga ega buldik.
Shuni aytib utish kerakki, bugungi kunda tashki internet kanallari tankisligi muammosi dolzarb bulib turibdi. Internetdan foydalanuvchi mijozlar sonining keskin ortishi xamda provayderlar tomonidan yukori tezlikdagi internet xizmatlarining keng tatbik kilinishi natijasida yildan-yilga xalkaro internet kanallarining tezligiga bulgan talab ortib bormokda.
Shu urinda kommutastiyalanadigan kanal orkali internet xizmatlarini takdim kiladigan provayderlar tariflarini kuzdan kechirib chiksak. Deyarli barcha internet provayderlarda 1 soat internet xizmatidan foydalanish narxi

2006. 
      yilga nisbatan arzonlashgan. Bu borada rakobatning aloxida urni bor. Shuning uchun internet xizmatlari bozorida rakobatdosh provayderlar mijozlarni jalb kilish maksadida narxlarni doim monitoring kilib turadilar, turli kushimcha. xizmat turlarini takdim kiladilar. Misol uchun Call-back xizmatini keltirsak. Bu xizmat elektron ATSlar xizmatlaridan foydalanuvchilar uchun maxalliy vaktbay tulov tizimiga ketadigan xarajatlarni tejash imkonini bermokda.
      

Xulosa kilib aytadigan bulsak, yurtimizda internet xizmatlarini takdim kilishda juda kup ijobiy uzgarishlar bulmokda. Shu bilan bir katorda kamchiliklar xam yuk emas. Bu borada xalkaro internet kanallariga bulgan talabni kondirish, ya’ni tezlikni yanada oshirish, narxlarni yanada optimallashtirish va foydalanuvchilar sonini keskin oshirish ustuvor vazifalar xisoblanadi.

1. 
   Uzbekistan Respublikasining "Elektron tijorat tugrisida" konuni.
   

Ushbu konun 2004 yil 29 aprel kuni kabul kilindi. Bu >onunning maksadi elektron tijorat soxasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
>onun 14 moddadan iborat va Uzbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish uchun xukukiy asos bulib xizmat kiladi. Unda elektron tijorat ishtirokchilari, ularning xukukiy xolati, elektron tijoratni amalga oshiruvchi yuridik yoki jismoniy shaxs tugrisidagi axborot, axborot vositachilarining xizmatlari,shartnoma shartlari va uni tuzish, ofertaga taklif etish, unga kuyiladigan talablar, nizolarni xal etish, elektron tijorat tugrisidagi konun xujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik xakida ma’lumotlar berilgan.
Bundan tashkari Uzbekiston aloka va axborotlashtirish agentligi tomonidan 2002-2010 yillarda kompyuterlashtirish va axborot kommunikastiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturi ishlab chikildi. Mazkur dasturda kompyuterlashtirish va axborot kommunikastiya texnologiyalarini rivojlantirishning asosiy yunalishlari, axborot xavfsizligini va bu soxa rivojlanishini mablag bilan ta’minlash yullari kursatilgan. Bundan tashkari bu dasturga 10 ilova kiritilgan bulib, bu ilovalarda 2005 - 2010 yilgacha bulgan vaktda telekommunikastiya tarmogi Uzbekiston Respublikasi shaxarlarini kamrab olishning maksadli yunalishlari va rejalari bayon etilgan.(1,2,3 rasm).

1. 
   - rasm. Xalkaro axborot tarmoklaridan yukori tezlikda foydalanishni ta’minlashga doir
   

Kursatkichlarning nomi	Ulchov birligi	2002 yil	2003 yil	2004 iyl	2005 yil	2010 yil
Portlar soni	ta	3500	7000	11000	15000	45000
Xalkaro axborot T armoklaridan foydalanish tezligi	Mbit/s	16	32	64	128	512

2. 
   - rasm. Uzbekiston respublikasi axolisining Internet tarmogidan foydalanish bilan kamrab olishining maksadli yunalishlari
   

Foydalanuvchilar ning turlari	Ulchov birligi	2002 yil	2003 yil	2004 yil	2005 yil	2010 yil
Axoli orasida Internet tarmo - gidan foydala - nuvchi soni	Ming foydalanuvchi	55,6	120,4	187, ,8	246,0	3321,0

3-rasm. Uzbekiston Respublikasi davlat boshkaruvi va xokimiyat organlari, uzini -uzi boshkarish organlari, ukuv yurtlarni va xujalik yurituvchi sub’ektlarning Internet tarmogida ulanishi buyicha maksadli dastur

Foydalanuvchilar turlari	2002 yil	2003 yil	2004 yil	2005 yil	2010 yil
Davlat boshqaruvi va xokimiyat organlari, uzini-uzi boshqarish organlari	8.2	17,0	25,2	33,4	73,75
Xujalik yurituvchi sub’ektlar		15,2	21,9	28,5	60,0

Hozirgi paytda butun dunyoda AKTni rivojlantirish va ommalashtirish bilan bog’liq bo’lgan ustivorliklarning ahamiyatini anglash kuchayib bormoqda. Ularning inqilobiy ta’siri davlat tuzilmalari va fuqarolik jamiyati institutlari, iqtisodiy va ijtimoiy soha, ilm-fan va ta’lim, madaniyat va odamlarning turmush tarzida kuzatiladi. Ular odamlarga o’z salohiyatidan yanada to’liq foydalanish imkoniyatini beradi, barqaror iqtisodiy o’sish, farovonlik darajasini oshirish, demokratiya, tinchlik va barqarorlikni mustahkamlash maqsadlariga erishishga yordam beradi.

O’zbekiston Respublikasi ham mazkur jarayonlardan chetda qolayotgani yo’q va global axborot jamiyatini shakllantirishda tobora faol ishtirok etmoqda. O’zbekistonning uzoq istiqboldagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish strategiyasi ham axborot jamiyatiga tomon harakatlanish, uni shakllantirish omillari va shart-sharoitlarini yaratish va amalga oshirishga yo’naltirilgan. Bunday strategiya O’zbekistonga jahon iqtisodiy makoniga teng huquqli hamkor sifatida kirib borish imkonini bermoqda.
«2002-2010 yillar mobaynida kompyuterlashtirish va axborot kommunikastiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturi» qabul qilingan bo’lib, ushbu hujjat jamiyatning axborotga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishga hamda mamlakat iqtisodiyotining jahon bozoridagi raqobatbardoshliligini kuchaytirishga yo’naltirilgan.
AKT sohasining huquqiy bazasini ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 8 qonuni, 3 farmoni, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining 17 qarori, 300 dan ziyod qonun osti hujjatlari qabul qilingan, shu jumladan:
«Axborotlashtirish to’g’risida»gi qonun (yangi tahrirda) 2003 yil 11 dekabrda qabul qilingan bo’lib, axborotlashtirish axborot resurslari va axborot tizimlaridan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Qonunda «axborotlashtirish» «axborot resurslari», «axborot tizimlari», «sohiblar» va «mulkdorlar» tushunchalariga ta’rif berilgan. Ushbu qonunga muvofiq ravishda axborotlashtirish sohasida davlat tomonidan tartibga solish Vazirlar Mahkamasi va maxsus vakolatli organ tomonidan amalga oshiriladi.
Qonunda quyidagilar belgilangan:
- axborotlashtirish sohasidagi maxsus vakolatli organ vakolati;
- axborot resurslari va axborot tizimlarining huquqiy tartibi;
- elektron hujjat maqomi va axborot resurslari va axborot tizimlariga mulkchilik huquqi;
- davlat axborot resurslari tushunchasi;
- axborot resurslaridan foydalanish kategoriyalari;
- axborot resurslaridan foydalanish bo’yicha teng huquqlar.

«Elektron raqamli imzo to’g’risida»gi qonun, 2003 yil 11 dekabrda qabul qilingan, unda elektron hujjatdagi ERI va qog’ozdagi o’z qo’li bilan qo’yilgan imzoning tengligini tan olish shartlarini belgilaydi.

Qonunda quyidagilar belgilab qo’yilgan:
- ERI va elektron hujjat tushunchasi;
- ERI dan foydalanish sohasida davlat tomonidan tartibga solish Vazirlar Mahkamasi va maxsus
vakolatli organ tomonidan amalga oshiriladi;
- maxsus vakolatli organ vakolatlari, shu jumladan, ERI kalitlarini ro’yxatga olish markazlarining
davlat ro’yxatiga olinishini amalga oshirish;
- ERI kalitlarini ro’yxatga olish markazlarining vazifalari, majburiyatlari va mas’uliyati;
- ERI kaliti sertifikatiga, uni berish, to’xtatib turish va bekor qilishga talablar;
- yopiq ERI kalitlari sohiblarining va ochiq ERI kalitlaridan foydalanuvchilarning huquq va
majburiyatlari.
«Elektron hujjat aylanishi to’g’risida»gi qonun, 2004 yilning 29 aprelida qabul qilingan, elektron hujjat aylanishi sohasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soladi, elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining huquqlari va qonuniy manfatlarini himoya qiladi. Qonunda elektron hujjatning qog’oz shaklidagi hujjat bilan teng yuridik kuchga ega ekanligi belgilab qo’yilgan.
Qonunda quyidagilar ko’rsatilgan:
- elektron hujjatning majburiy rekvizitlari;
- elektron hujjatning asl nusxasi va nusxasi, hujjatni jo’natuvchisi, qabul qilib oluvchisi va
axborot vositachisi tushunchalari;
- elektron hujjatni jo’natish va qabul qilish shartlari;
- elektron hujjatlarni saqlash va himoyalashga qo’yiladigan talablar.
«Elektron tijorat to’g’risida»gi qonun, 2004 yilning 29 aprelida qabul qilingan, elektron tijorat sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Qonundan ko’zlangan maqsad — respublikada elektron tijorat rivojlanishi uchun teng huquqiy shart-sharoitlar yaratish.
Qonunda quyidagilar belgilangan:
- elektron tijorat ishtirokchilari;
- elektron tijoratda shartnomaviy shartlar va shartnoma tuzish shartlari;
- elektron tijoratda ofertaga qo’yiladigan talablar;
- elektron tijoratda elektron hujjatlardan bitim tuzilishiga dalil sifatida foydalanish
shartlari;
- elektron tijorat ishtirokchilarining majburiyatlari va mas’uliyati.
«Elektron to’lovlar to’g’risida»gi qonun, 2005 yil 16 dekabrda qabul qilingan, elektron to’lovlarni amalga oshirish paytidagi munosabatlarni tartibga soladi. Qonundan ko’zlangan maqsad — elektron shakldagi to’lovlarni amalga oshirish uchun huquqiy shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Qonunda elektron to’lov hujjatlarini yaratish, ularga ishlov berish va saqlashga oid talablar belgilab qo’yilgan, shu narsa qayd etilganki, elektron to’lov hujjati pulli hisob-kitob hujjatiga tenglashtirilgan bo’lib, ular bilan teng yuridik kuchga ega, elektron to’lovlar bo’yicha majburiyatlarni bajarish, to’lov tizimidagi ma’lumotlarning xavfsizligi va himoyalanishini ta’minlash bo’yicha talablar belgilangan.
Qonunda quyidagilar belgilangan:
- elektron to’lov, to’lov tizimi tushunchasi, uning turlari: banklararo va bank ichidagi to’lov
tizimlari va chakana to’lovlar tizimi;
- to’lov tizimi mazmuni va qoidalariga oid talablar belgilangan;
- to’lov tizimi sub’ektlari: to’lov tizimi a’zolari va to’lov tizimidan foydalanuvchilar;
- to’lov tizimi a’zolari va foydalanuvchilarining huquq va majburiyatlari, shuningdek, ularning
o’zaro munosabatlari.

So’nggi paytlarda uyali aloqa bozori jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Hozirgi paytda uyali aloqa bozorida 5 kompaniya faoliyat yuritmoqda, bular – «Uzdunrobita» XK («MTS Uzbekistan» savdo markasi, GSM standarti), OOO UNITEL («Bilayn» savdo markasi, GSM standarti), «COSCOM» OAJ XK (UCell savdo markasi, GSM standarti), Rubicon Wireless Communication QK (Perfectum Mobile savdo markasi, CDMA standarti) va «O’zbektelekom» AK filiali «Uzbektelekom Mobayl» (UzMobile savdo markasi, CDMA standarti).

Uyali aloqa abonentlari soni jadal sur’atlar bilan ko’payib bormoqda. Jumladan, agar 2005 yil noyabrida mamlakatda uyali aloqaning birinchi millioni ro’yxatga olingan bo’lsa, 2007 yilning boshiga kelib, ularning soni 2,7 millionga etdi. 2007 yil davomida abonentlar sonining o’sishi 216,5% ni tashkil etdi va bu ko’rsatkich 5,9 millionga etdi. 2008 yilning yanvarida uyali aloqa abonentlari soni 6 milliondan oshdi, 2008 yil birinchi yarim yilligining oxiriga kelib - 9 milliondan oshib ketdi.