1-Мавзу: “Электрон бизнес асослари” фанининг предмети ва билиш усуллари (2 соат)

Fanni o’zlashtirishga qo’yiladigan umumiy talablar.


a) talabalar quyidagilar bo’yicha tasavvurga ega bo’lishlari lozim:
- internet va uning imkoniyatlari;
- elektron binesning takomillashib borishi;
- elektron bozor va uning o’ziga xos tomonlari;
b) talabalar quyidagilarni bilishlari kerak:
- internet bilan ishlay olishni;
- elektron pochta xizmatlaridan foydalana olishni;
- elektron biznesning barcha imkoniyatlarini;

Iqtisodiyot nazariyasi, bozor iqtisodiyoti va tadbirkorlik, marketing, informatika va kommunikastion texnologiyalar elektron biznes asoslari fanining nazariy va metodologik asosidir.

2-Mavzu: Elektron va an’anaviy biznes, elektron va an’anaviy bozor. (2 soat).

1. 
   Elektron biznesning an’anaviy biznes shaklidan farqi
   
2. 
   Elektron bozorning an’anaviy bozordan farklari.
   
3. 
   Elektron biznes yuritishning andozalari.
   
4. 
   Elektron biznesning ishlab chikaruvchi, iste’molchi va jamiyat uchun manfaati.
   

Elektron biznesning an’anaviy biznes shaklidan farqi
An’anaviy va elekton biznee kurinishlari uzaro munoeabatlarining exemaei qanday? Elktron biznee rivojlanishining boshlangich bosichlarida “on-layn rejimiga chiqish” korxonaning uz veb-eaytini ishga tushurishini bildirgan. Lekin kup utmay korxonalar eaytini shunchaki ishga tushirish internet tarmogida korxonaning marketing etrategiyaeieiz va tashkiliy omillarni xieobga olmaedan eamarali bulmaeligini tez orada tushundilar. Bunday omillardan an’anaviy va elektron kurinishlari uzaro munoeabatlari muximlaridan biri xieoblanadi (raem 1.4).
Bu raemdan kurinadiki, an’anaviy va elektron biznee kurinishlarining uzaro munoeabatlari odamlarga, tizimlarga, reeurelarga va mijozlarga niebatan xar xpl talablarni nazarda tutadi. Bizneening etakchi xolatiga odamlar, reeurelar, tizimlar va mijozlar moelashuvi natijalarini ulchovchi moe voeitalar yuq bulgan xolda etrategik maqeadlarga erishish mumkin emae. Elektron biznee an’anaviy bizneedan muetaqil ravishda mavjud bulgan aloxida biznee kurinishiga aylanganda uzgacha yondashuv talab qiladi. Maealan, tovarlarni an’anaviy zanjir ishtirokchilari (dietribyutor va ommaviy eotuvchilar) orqali eotadigan ishlab chiqaruvchi birdan ularni tarmoq orqali tugridan-tugri taklif qilishga qaror qiladi. Tashkilot an’anaviy zanjir ishtirokchilarining ealbiy (negativ) reakstiyaeini chetda qoldirib, taqeimlashning odatiy jarayonini eaqlab qolgan xolda tashkilot mijozlarga yangi ueulda xizmat kureata olmaydi. Elektron biznee etrategiyaeining eamarali ishlashiga imkon beradigan tizimlarni kurib chiqish, yaratish va ularni an’anaviy operatorlar bilan boglash zarur. Agar bu tizimlarni birlashtirilmasa, ishni olib borishning ikkala usuli (an’anaviy va elektron) katta zarar kurishi mumkin.
An’anaviy biznes - korxona tovarlar ishlab chikaradi va ularni an’anaviy kanallar orkali sotadi.
Bir kismi elektron biznesdagi an’anaviy biznes.
asalan, dukonlarda savdo va tarmokda kataloglar taklifi.
>andaydir darajada tarmokka integrastiyalashgan an’anaviy biznes. Masalan, distribyutorlar orkali savdo, ba’zi ta’mnotchilar Extranet orkali boglangan. Intensiv integrashtirilgan elektron faoliyatli an’anaviy biznes. Masalan, distribyutorlar orkali savdo va tarmok - barcha ta’minotchilar Extranet orkali ulangan.
An’anaviy biznes elektron biznesga aylanadi: tovarlar, xizmatlar elektron usulda etkaziladi.
Rasm 1.4. An’anaviy va elektron biznes kurinishlarining uzaro munosabatlari sxemasi.
Elektron magazinlarda savdo jarayonini tashkil etish an’anaviy tu- shunchadagi savdodagidan farq qiladi. Elektron savdo va oddiy savdo ja- rayonlarining asosiy farqli tomonlarini quyidagicha tasniflash mumkin:

1. 
   Xaridorlarni jalb qilish usuliga ko‘ra. Magazinga xaridorlarni jalb qilish usuli juda katta ahamiyatga ega. An’anaviy tushunchadagi savdoda ushbu jarayonni 4 bosqichda izohlash mumkin
   

• 
  xaridorlarni reklama yordamida jalb qilish; bu yerda asosiy omil magazinning qayerda joylashganligidir;
  
• 
  savdo peshtaxtalari va magazinga kirish joyining chiroyli qilin- ganligi; bu bosqichga alohida e’tibor qaratiladi;
  
• 
  Magazinga kirgan xaridorni, savdo zalining ichki qismini did bi­lan yasatish va qulay tashkil qilish bilan, o‘ziga jalb qilish;
  
• 
  Xaridorning o‘ziga zarur bo‘lgan tovarni tanlashi; sotuvchi yor- damida tovarni qancha oddiy va tez tanlashi, xaridorga kelgusi xaridlar uchun qaror qabul qilishi yoki qilmasligiga shunchalik bog‘liq.
  

Elektron magazinda yuqorida sanab o‘tilgan bosqichlar umuman boshqacha tarzda yo‘lga qo‘yilgan. Elektron vitrina (peshtaxta) va ma­gazinga kirish birgalikda tashkil qilingan. Barcha reklama ma’lumotlari elektron magazinning peshtaxtasida joylashtirilgan. Bunda xaridorga ke- rakli tovarni qayerdan va qanday olishi to‘g‘risida sodda va lo‘nda ko‘r- satilgan ma’lumotlar bo‘lishi zarur.

2. 
   Xaridorlarga psixologik ta’sir qilish usuli bilan. Elektron sav­do tizimida sotuvchilar xaridorlarga psixologik ta’sir qilish imkoniyati- dan mahrumdir. Xaridorga o‘zining chiroyi va respektabelligini namo- yish qilish bilan ta’sir qilish bundan mustasno.
   
3. 
   Tovar haqida ma’lumot berish usuli bilan. Oddiy savdo jara­yonida tovar bilan tanishuvni bevosita amalga oshirish mumkin. Elek­tron magazinda esa bunday tanishuv xaridorlarning tovar haqidagi ma’­lumotlarni diqqat bilan o‘rganishlari va uning ko‘rsatilgan sifatlarining naqadar to‘g‘ri ekanligiga e’tibor berishlarini talab etadi.
   
4. 
   Xarid qilish usuli bilan. Oddiy savdo jarayonida tovarni sotib olish bevosita yuz beradi. Elektron magazinda xarid jarayonida esa, xa- ridor buyurtmani Internet orqali ro‘yxatdan o‘tish va rasmiylashtirish or- qali amalga oshiradi.
   
5. 
   Savdoni tashkillashtirishda xarajatlar darajasiga ko‘ra. Elek­tron magazin orqali savdo va xizmat ko‘rsatishda, magazin binosi, ombor va idora, shu bilan birga, boshqa savdo uskunalari talab etilmaydi. Dunyo- da umuman savdo do‘konlariga ega bo‘lmagan va o‘z tovarlarini faqat elektron magazin orqali amalga oshiradigan kompaniyalar talaygina topi- ladi (www.virtualvin.com, www.amazon.com). Bunday turdagi savdoni tashkillashtirish reklama va chakana savdo rastalarini saqlab turishga keta- digan xarajatlarni qisqartiradi. Amalda mahsulot ulgurji narxlarda, lekin chakana ravishda sotiladi (20-30 foiz arzonlashtirilgan holda).
   
6. 
   Magazinlarga tashrif buyurishning soddaligiga ko‘ra. Ke- rakli mahsulotni qidirishda o‘nlab elektron magazinlarga kirish, shuncha sondagi savdo magazinlarni mashinada aylanib chiqish yoki ularga qo‘n- g‘iroq qilishdan ko‘ra ancha qulay.
   
7. 
   Kira olish darajasiga ko‘ra. Har qanday elektron magazinga xaridorlar dunyoning deyarli har qanday nuqtasidan kira olishlari mum­kin. Shuning uchun ham sayohat yoki xizmat safarlari vaqtida zaruriy tovarlarni tanlash imkoniyati cheklanmagan. Bunday magazinlar kecha- yu kunduz ochiq bo‘lib, oddiy magazinlarga o‘xshab xaridorlar tiqilinch bo‘lmaydi. Xaridor o‘zi uchun qulay bo‘lgan vaqtda xarid qilish imko- niyatiga ega.
   
8. 
   Xizmat ko‘rsatish sifatiga ko‘ra. Oddiy magazinda kerakli to­var haqida batafsil ma’lumot olish uchun sotuvchiga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Bu holda, tovarni tanlash sotuvchining omilkorlik daraja­siga, shu bilan birga, uning xaridor uchun vaqt sarflay olishiga bog‘liq. Yaxshi tashkil qilingan elektron magazin har bir tovar uchun keng ma’- nodagi ma’lumotlarni yo‘lga qo‘yilganligini ta’minlash bilan birga, to­var haqida maslahat olish uchun sotuvchining qo‘li bo‘shashini kutishi shart emas.
   
9. 
   Bozorga chiqish muddatiga ko‘ra. Shaxsiy “firma” elektron magazinini tashkil qilishga oddiy, an’anaviy magazin tashkil qilishdan ko‘ra ancha oz vaqt ketadi. Bunda ishlab chiqaruvchi firma o‘z mahsu- lotiga narxni o‘zi belgilashi va nazorat qilishi mumkin. Vositachilar ish- tirok etmaydigan bu munosabat jarayonida, firma o‘z tovarlarini sotish- dan yanada ko‘proq daromad ko‘radi.
   
10. 
    Tovarlar xilma xilligiga ko‘ra. An’anaviy magazinlarda, qoi- daga ko‘ra, tovar turlari chegaralangan. Shuning uchun ham, xaridor o‘ziga kerakli molni topish uchun shu turdagi bir necha magazinlarga borishiga to‘g‘ri keladi. Agar zaruriy tovar bir elektron magazinda bo‘l- masa, boshqasidan qidirish imkoniyati bor. Bundan tashqari, ishlab chi- qaruvchining rasmiy web-saytiga to‘g‘ridan to‘g‘ri murojaat qilish ham mumkin. Shuning uchun ham, har doim eng yaxshi yoki minimal narx- dagi tovarni tanlash mumkin.