1-Мавзу: “Электрон бизнес асослари” фанининг предмети ва билиш усуллари (2 соат)

Elektron biznes yuritishning andozalari.
;ozirgi elektron tijorat yuritishning turli xil andozalari kariyb xamma mamlakatlarda, iktisodiyotlarning turli soxalarida, turli xil xajmdagi korxonalarda, shuningdek davlat muassasalari va turli darajadagi vakolatli konun chikaruvchi va ijro xokimiyat organlarida tarkalmokda. Bu andozalarning umumiy -qabul qilingan tasnifi asosiga shartli ravishda mol etkazib beruvchi va xaridor deb nomlash mumkin bulgan elektron tijoratning uzaro aloqador tomonlari turlari quyilgan. Bu tavsifning mazmuni shundan iboratki, elektron tijoratni yuritish andozalari mol etkazib beruvchi va xaridorlarning aniq turlariga qarab farqlanadi.
Tovar etkazib beruvchi va xaridorlar turkumiga quyidagilar kiradi: Davlat (Government)
Korxona (Business)
Mijoz, iste’molchi (Consumer)
;amkor (Partner)
Korxona xodimi (Executive, Employee).
Andoza belgilanishi tovar etkazib beruvchi va xaridor nomlanishidan tuziladi. Misol: Ingliz tilida (Business to business) yoki uzbek tilida (korxona-korxona) Business to consumer-korxona-iste’molchi. Andozaning qisqartirilgan belgilanishi sotuvchi va xaridorning ingliz tilidagi nomlari bosh xarfidan tuziladi va ular urtasida 2 raqam quyiladi. X,ozirgi vaqtda iqtisodiy rivojlangan mamlakatda turli xil darajada kuyidagi andozalardan foydalaniladi: V2V, V2S, V2R, V2E, S2V.S2S, B2G, G2P, G2B: (davlat - korxona) va P2G (xamkor -davlat).
Elektron tijorat andozalar tasnifi
Iqtisodning davlat sektori Iqtisodning korporativ (xususiy) sektori
Yirik biznes
V2V
V2R
V2E
V2S
Shimoliy Amerika, g’arbiy Evropa va Rossiya mamlakatlarida xozirgi paytda eng keng tarqalgan elektron tijorat yuritish andozalari quyidagilar: V2V - korxona - korxona V2S - korxona - iste’molchi S2S - iste’molchi - iste’molchi S2V - iste’molchi -korxona "Korxona -korxona " andozasi xususiyatlari.
"Ideal" xolatda V2V andoza buyicha elektron tijorat yuritish tadbirkorlarning avtomatik uzaro aloqadorligini kuzda tutadi. Xorijda V2V andozasi 30 yil oldin paydo bulgan va keng tarqalgan. V2V andozasidan foydalanishning 2 kurinishi bor:
Birinchidan: 2 yoki undan ortiq korxonalar uzaro turli xil shartnomalar tuzadi.
Misol: korxonalar Internet orqali shartnoma tuzishda uz takliflarini
yuborishlari, xisob varaqalarini qabul qilishlari va tulovlarni amalga oshirishlari mumkin.
Ikkinchidan: V2V sektorida elektron tijorat yuritishning rivojlangan tizimlarining uziga xos xususiyati bulib, korporativ axborot tizimlari bilan integrastiya xisoblanadi. Shunday qilib, istiqbolda, nafaqat xarid va sotuv jarayonining avtomatlashuvi, balki korxona boshqaruvining kompleks avtomatlashuvi masalalari echimi xam ta’minlanadi.
Ichki bozor doirasida elektron tijoratning bu yunalishi bizning ishlab chiqaruvchilar orasida yangi tijorat aloqalarini vujudga keltirishga yordam berdi, shuningdek, materiallar va uskunalarni xarid qilish jarayoni sezilarli darajada engillashdi. Xalqaro darajada V2V andoza bizning ishlab chiqaruvchilarga dunyo bozorida qatnashishga imkon beradi.
V2V andozasini qurish va muvaffaqiyatli faoliyat yuritish maqsadida muljallangan bozor segmenti shu kabi echimlarni qabul qilish va joriy etishga tayyor bulishi lozim. Bozorning bu segmenti bir necha tasnifga ega bulishi kerak. Ularning eng axamiyatlisi nuyidagilardir: xajmlilik va sigimlilik. Tabiiyki, Shimoliy Amerika, g’arbiy Evropa va bizning bozorlar uchun xajm buyicha kursatkichlar keskin farqlanadi. Agar V2V andoza buyicha elektron tijorat yurituvchi Amerika kompaniyalari aylanmasi mlrd. $ tashkil etadigan segmentga muljallangan bulsa, bizning korxonalar bunday kursatkichlarga xali tenglasha olmaydilar.
Turli xil korxonalar va ishtirokchilar bozorning bu segmentida xar biri uz maqsadini kuzlaydi, lekin V2V andozasini tadbiq etib, undan foydalanishda xamma yutishi mumkin. Texnologik echimlarni etkazib beruvchilar V2V andozasini amalga oshirishda uz maxsulotlari texnologiya va ilmlarini sotuvdan va keyinchalik bu buyicha elektron tijorat jarayonini olib borish funkstiyalarni amalga oshirishdan yutishadi.
Belgilab utish lozimki, kup xollarda shu kabi korxonalar axborot resursining egasi yoki tula xuquli xamkori bulib qoladi va uning faoliyatidan foyda olishda qatnashadi. Sotuvchi - korxonalar sotuv bozorini kengaytiradilar, tovar etkazib berish zanjirini va sotuv bilan bogliq bulgan xarajatlarni qisqartiradilar, xar bir buyurtma bilan aloxida ishlash imkoniyatiga ega buladilar. Xarid or - korxonalar bir joyning uzida tovar etkazib beruvchilarni xam, maxsulotni xam tanlash imkoniyatiga, maxsulotlarga narxlarni umumiy tushishiga, yuqori tezlik va xizmat kursatish sifatiga ega buladilar. X,amma ishtirokchilar uchun umuman olganda yutuq ish faoliyati rivojlanishida yangi istiqbollar vujudga kelishidadir.
Korxona - iste’molchi andozasining xususiyatlari.
V2S andozadan korxona uz tovar va xizmatlarni bevosita yakuniy iste’molchiga sotayotganida foydalaniladi. Konsteptual nuqtai nazardan bu andoza oldingiga nisbatan aniqroq va keng omma uchun tushunarliroq, shuning uchun xam xozirda u ommaviy axborot vositalarida eng kup tarqalgan. Bu andozadoiraeida ishlaydigan yirik korxonalarga mieol bulib, Ashagop.eosh xdeoblanishi mumkin, u dunyo buyicha 30 mln.dan ortiq mijozga ega bulgan, kitoblarni ulgurji eotuvi bilan shugullanuvchi amerika firmaei. Uz faoliyatini kengaytirish jarayonida Amazon.com dunyoning ietalgan mamlakatidagi iete’molchilarga tovar etkazib berishni ta’minlaydigan eotuv tarmogining yangi andozaeini yaratdi, V2S moe xududda tulovlarni amalga oshirish imkoniyati va Internetga ulanish maealalarini echish sharti bilan yirik shaxarlar va uzoqroq xududlarda yashovchi iete’molchilar oraeida tovar va xizmatlarga etishishdagi farqni tenglashtirishga imkon beradi.
V2V va V2S oraeida prinstipial farq mavjud. Buni quyidagi jadvalda ya"ol kurishimiz mumkin.

Kriteriyalar	B2B	B2C
Xaridlar urtacha summasi	$50 000 - $75 000	$50 - $100
Xarid narxlari va ueullari	Kelishilgan Uzoq muddatli shartnomalar Aukstionlar Kataloglar buyicha	Aeoean kataloglar buyicha Belgilangan Bir qiemi aukstionlar
Tulov	Kredit kartalari Bank utkazmalari (elektron utkazmalar)	□ Kredit kartalar
>aror qabul qiluvchi shaxe	□ T ashkilotdagi mae’ul etruktura	Individual qaror, ba’zida oila a’zola ishtirokida arka «Ogizdan ogizga» (ogzaki) axborot Reklama, narx Kutish extimoli bor, unchalik muxim emae.
Aeoeiy kriteriyalar	Narx >iymat Etkazib berish Sifat Kuzatib borish
Buyurtma bajarilishi, etkazib berish	□ Uta muxim; etkazib berish grafigi kelishilgan bulishi kerak.

Umuman olganda, elektron tijorat virtual eavdo maydonchaei, deganda shunday joy tushuniladiki, u erda eotuvchi va xaridor urtaeida shartnoma tuziladi va moliyaviy oldi - eotti amallari utkaziladi. Virtual eavdo maydonchalari 3 kurinishda buladi.

1. 
   xaridor tomonidan tashkil etiladigan(iueg-yog1uep);
   
2. 
   eotuvchilar tomonidan tashkil etiladigan (supplier-driven yoki seller
   

driven);

3. 
   uchinchi shaxs tomonidan tashkil etiladigan (third-party-driven);
   

U yoki bu kurinishdagi elektron tijorat savdo maydonchalarini tashkil etish odatda xaridor va sotuvchilarning shu soxadagi faoliyatiga ta’sir etish darajasi bilan belgilaiadi.