1. Жамият тушунчаси. Жамият мавжуд бўлиши шаклларининг хилма-хиллиги

ДАВЛАТ ВА ҲУҚУҚНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ
ТЎҒРИСИДАГИ НАЗАРИЯЛАР
Адабиётларда давлатнинг келиб чиқиш сабаблари тўғрисида турли
назариялар илгари сурилади. Бу борадаги фикрларнинг хилма-хиллиги
қуйидагилар билан изоҳланади:
биринчидан, давлатнинг келиб чиқиш жараёнига ижтимоийиқтисодий, ҳарбий-сиёсий, табиий-иқлимий, ахлоқий-диний,
миллий-тарихий, маънавий-маданий, руҳий, экологик ва бошқа омиллар
таъсир этган;
иккинчидан, мазкур масала юзасидан тадқиқотлар олиб борган
олимлар турли тарихий даврларда яшаган ва, табиийки, инсоният
томонидан тўпланган турли ҳажмдаги билимлардан фойдаланган;
учинчидан, давлатнинг вужудга келиш жараёнини тушунтиришда
олимлар ўз қарашларининг исботи сифатида кўпинча дунёнинг
ўзларига маълум бўлган ҳудудларнигина мисол тариқасида келтирган.
Масалан, герман қабилаларида давлатнинг келиб чиқишида ҳарбий
омил муҳим бўлса, Шарқ халқларида эса давлат сув иншоотларини
барпо этиш жараёнида шаклланган.
тўртинчидан, бошқа фанлар ютуқларидан руҳланган
мутафаккирлар кўпинча бу натижаларни ижтимоий фанларга қўллашга
уринган, хусусан, у ёки бу фан ютуқларига асосланиб, давлатнинг
вужудга келиш жараёнига бошқача қарай бошлаган ва шу билан жамият
ривожланишига бошқа омилларнинг таъсир кўрсатишини эътибордан
четда қолдирган;
бешинчидан, назариялар муаллифларининг қарашларига уларнинг
фалсафий ва ғоявий ёндашувлари ҳам муайян даражада таъсир
қилганлигини айтиб ўтиш жоиз.
Демак, муайян назария орқали барча халқларда давлатнинг юзага
келишини изоҳлаш мумкин эмас.
Ўз навбатида, давлат келиб чиқишининг “осиёча” ва “европача”
йўллари мавжудлигини кўрсатиб ўтиш мумкин.
“Осиёча” йўл. Осиёда дастлабки давлатлар бундан беш минг
йиллар олдин Нил, Тигр, Ҳинд, Ганга, Янцзи, Евфрат каби йирик
дарёларнинг ҳавзаларида юзага келган.
Ушбу ҳудудларда давлат вужудга келишининг асосий
омиллари сифатида қуйидагилар эътироф этилади:
 суғорма деҳқончиликнинг ривожланиши натижасида йирик
ирригацион тармоқларни ташкил этиш юзасидан оммавий ишларни
йўлга қўйишнинг зарурати;
 мазкур ишларга аҳолини кенг миқёсда жалб этилиши;
 ирригацион ишларга жалб этилган кишилар устидан ягона ва
марказлашган раҳбарликни амалга оширишнинг зарурати ва бошқалар;