1. Жамият тушунчаси. Жамият мавжуд бўлиши шаклларининг хилма-хиллиги

ЖАМИЯТ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ
ОМИЛЛАР
Ишлаб чиқариш кучларининг ривожи, мулкий ва ижтимоий
тенгсизлик, шубҳасиз, ибтидоий жамоа тузумининг инқирози ва
уруғ-қабилачилик ҳокимиятининг давлатга айланишида биринчи
даражали аҳамиятга эга бўлган. Бироқ давлатнинг вужудга келиш
сабаблари ва шарт-шароитлари фақат шу омиллар билангина
чекланмайди. Уруғчилик жамоасининг алоҳида оилаларга бўлиниб
кетиши, аҳолининг ҳудудий жойлашувга ўта бориши, урушларнинг
тез-тез содир бўлиб туриши, қабилалар ҳарбий ташкилотларининг
кучайиши, дин таъсирини ҳам улар қаторига киритиш лозим.
Жамият доимо ривожланишда бўладиган тизимдир. Жамиятнинг
ривожланишига бир қанча омиллар таъсир қилади. Адабиётларда ушбу
омилларни субъектив ва объективга ажратиш кенг тарқалган. Объектив
омиллар кишиларнинг онгли фаолияти ва иродасига бевосита боғлиқ
бўлмайди, субъектив омиллар эса кишилар ва турли ижтимоий
гуруҳларнинг иродаси, манфаат ва қизиқишларидан келиб чиқади.
Объектив омиллар сифатида табиатни, унда кечадиган
жараёнларни, аҳолининг қайси ҳудудда ёки иқлим шароитида
яшашлигини кўрсатиб ўтиш мумкин. Илк жамиятлар ва
цивилизациялар йирик сув ҳавзалари бўйида юзага келган (Миср, Катта
Хоразм ва бошқалар), шунингдек деҳқончилик ва чорвачиликнинг
ривожланиши ҳам айнан ҳудудий ва иқлим омили билан бевосита
боғлиқ.
Шу билан бирга, табиий омиллар жамият ҳаётида технологик
жараёнларни ҳам юзага келишига сабаб бўлади. Табиат ресурсларидан
фойдаланишнинг мураккаблиги ва табиий муҳитнинг ўзгариб бориши,
ўз навбатида, хўжалик юритишнинг янги шаклларини юзага келишига
ва маданиятнинг юксалишига олиб келган. Кўпчилик олимлар айрим
халқларда давлатнинг келиб чиқишини оммавий тарзда сув
иншоотларини барпо этиш билан боғлаган ҳолда изоҳлайди.
Субъектив омиллар сифатида халқ, ижтимоий гуруҳлар ва тарихий
шахсларнинг онгли фаолиятини кўрсатиб ўтиш мумкин. Муайян бир
сиёсий партия ва кучларнинг ҳокимият тепасига келиши мамлакатнинг
ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан ривожланишига ёки
таназзулга учрашига сабаб бўлади. Масалан, фашистларнинг
Германияда ҳокимият тепасига келиши нафақат ушбу мамлакат, балки
дунё ҳамжамияти учун ҳам жуда катта талафотларни келтириб чиқарди.
Аксинча, прогрессив кучларнинг ҳокимият тепасига келиши
жамиятнинг ривожланишида муҳим омил бўлиб хизмат қилади.
Ўз навбатида, муайян шахслар ҳам жамиятнинг таназзулида, ҳам
ривожланишида муҳим роль ўйнаши мумкин. Масалан, Юлий Цезарь,
Амир Темур, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Наполеон ва бошқаларнинг
фаолияти нафақат ўз мамлакатларига, балки дунё миқёсида ҳам
тарихнинг кейинги ривожланишига таъсир ўтказган.
Шунингдек, кенг халқ оммаси ҳам жамият ривожида муҳим роль
ўйнаши мумкин. Турли хил қўзғолонлар, халқнинг бошқа кўринишдаги
чиқишлари жамият ҳаётида муайян ўзгаришларнинг рўй беришига олиб
келади. Масалан, Буюк француз инқилоби ва бошқалар.