1 – mavzu: Kirish. Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish haqida tushunchalar

Masofa va holat datchiklari – boshqariluvchi ob’ektinining ishchi organlarini holatiga va bosib o’tgan yo’liga bog’liq boshqariluvchi signallar bilan ta’minlanishida foydalaniladi.
Elektr aloqa datchiklari – mikrouzibulagich, yo’l va oxirgi uzibulagich ko’rinishida bo’ladi (1- a,б,в, rasm). Bunday datchiklarda uzib ulash uchun dastak yoki shtok 2, uzatuvchi mexanizmni harakatga kelishiga turtki beruvchi 1elektr kuchini bu dastak ulab beradi. Datchiklar ob’ektni qo’zg’almas joyiga o’natilgan bo’ladi. Datchiklarning qo’zg’aluvchi mexanizmlari kulachok yoki turtkich o’rnatilgan, bular datchikni ishlab ketishiga sababchi bo’ladi.

1-rasm. Elektr aloqa datchiklari sxemalari.

Huddi shiningdek, o’lchamli (oraliq yoki amplitudali) elektr aloqali datchiklar bo’ladi. Bunday ikki kontaktli datchikning richagli turi (1-g, rasm), tslindrik vtulkali o’lchagich shtok 1 joylashgan korpus 2 dan iborat. Shtokga o’lchanayotgan detal tegib turuvchi uchlik (kontakt) o’rnatilgan. Korpusning yuqori qismiga strelkali olchash qiymatini ko’rsatib turuvchi asbob 9 o’rnatilgan. Asbobni sozlanishi mikrouzatkichli rostlash gaykasi 12 dan boshqariladi. Shtokda xomut 10 yordamida prujina 11 o’lchash kuchini hosil qilish uchun o’rnatilgan. Kolodka 5 da krest shaklidagi prujina 4 yordamida richag 6 qo’zg’aluvchi ulagich 8 o’rnatilgan. Sozlanuvchi ulagichlar mikrometrik vint 3 ga o’rnatilgan bo’lib, ular baraban 7 yordamida rostlanadi. Datchikning o’lchash oralig’i 1mm ni tashkil qiladi, o’lchash xatoligi ± 1mkm.

1-g, rasm. O’lchamli ozgartkichli datchik.


Induktiv datchiklar – qo’zgaluvchi yakor hosil qilgan magnit maydon oqimi yordamida g’altak (katushka) ning induktivlirini o’zgarishi natijasida ishlashga asoslangan (2-rasm). Indukiv datchiklar elektr aloqali datchiklarga o’xshash bo’lib, holat yoki yol va o’lchamli datchiklar sifatida foydalanish mumkin.

2-rasm. Induktiv datchiklar sxemasi.

Yakor 1 aylanganda, galtak bilan orasidagi havo masofasi δ oralig’i ozgaradi, bu galtak chulg’amlari induktivligi ω_д ni o’zgartiradi. Datchikning chulg’am zanjiridagi tok kuchi quiyidagicha aniqlanadi

bu erda, Z – zanjirning to’la qarshiligi;
U_П - kuchlanish taminoti;
R – zanjirning aktiv qarshiligi;
X_L = 2πfL – g’altakning indiktiv qarshiligi.
Agar U_П, R, f lar o’zgarmas bo’lsa, galtakdagi tok kuchi I, kuchlanish U proportsional bo’ladi.
Aylanuvchi (burilish) transformatorlari – stator va rotorda ikkiga taqsimlangan, magnit o’qlari o’zaro perpendikulyar joylashgan g’altaklar o’ramidan iborat (3-rasm). Transformator rotori statorga nisbatan bir nechta burchakka burilishi mumkin.
Aylanuvchi transformatorlarni ishlash printsipi rotorning aylanishi natijasida, stator va rotor galtaklari orasidagi o’zaro induktsiyalanish koeffitsientining o’zgarishiga asoslangan. Aylanish burchagini o’zgartirish datchigi sifstida, sinus – kosinusli aylanuvchi transformatorlardan foydalaniladi. Rotorning ma’lum burchak ostida burilishi sinusoida va kosinusoida burchagi bilan xarakterlanadi. Aylanuvchi transformatorlarida kirish signallarining ulanish sxemalariga bog'liq holda, ozgaruvchan kuchlanish amplitudasi yoki kuchlanishlar o’rtasidagi fazalarning burchak siljishi bo’lishi mumkin. Transformatorning ishlash rejimiga muvofiq, amplitudali yoki fazaaylanish rejimi deyiladi.


3-rasm. Aylanuvchi transformatorlarni tuzilish sxemasi: a) elektrik sxemasi; б) sinus – kosinus birchakli, fazaaylantiruvchi rejimda ishlaydigan elektrik sxemasi.