1- ma'ruza. Odam va hayvonlar fiziologiyasi faniga kirish

Biomikroelementlar. Hozirgi paytda odam organizmida uchraydigan ximiyaviy elementlarning 14 tasi mikroelement­lar hisoblanadi. Mikroelementlar juda kam miqdorda (0,01 %) bo’lsada, tiriklik uchun juda zarur.
Temir asosan qon hosil qiluvchi element hisoblanadi, uning 60 % gemoglobindagi gemoxromogen tarkibida bo’ladi. Temir piroksidaza, sitxromoksidaza, suksinatdigidrogenaza, katalaza kabi bir necha oksidlovchi fermentlar tarkibiga ki­rib oksidlanish jarayonlarida aktiv qatnashadi. U hujayra sitoplazmasi va yadrosining bevosita tarkibiga kiradi. Te­mirning erkaklar uchun bir sutkada qabul qilish me'yori 10 mg, ayollar uchun 18 mg.
Temirga bo’lgan tanqislik bir qator xastaliklarga olib keladi. Shulardan eng muhimi kamqonlik yoki anemiya. BMT dagi Butun Dunyo Sog’liqni Saqlash Tashkilotiing (VOZ) ax­borotiga qura kishilar orasida uchraydigan kamqonlikning 80 % i temir tanqisligidandir. Bunday tanqislik ko’pincha yosh bolalarda va homilador ayollarda uchraydi. Bu holat asosan te­mirli moddalarni kam iste'mol qilishdan emas, balki ka­mquvvat ovqatlar yeyishdan kelib chiqadi. Gap shundaki, is­te'mol qilingan ovqatlar tarkibidagi temirning 8-10 % oshqozon ichak tizilmasidan qonga suriladi. Temirning bun­day hazm bo’lishini yanada kamaytiradigan moddalar ham bor, bularga asosan o’simlik mahsulotlari kiradi. Go’shtli ovqatlar esa temir hazm bo’lish jarayonini 25 % gacha oshi­rishi mumkin. Shu narsani e'tiborga saqlash kerakki, choy te­mir so’rilishini keskin kamaytirar ekan, shuning uchun ka­mqonli kishilar achchiq choy ichishdan o’zlarini tiygani maqul.
Homilador ayollarda temirga bo’lgan ehtiyoj tez oshadi, shuning uchun ular iste'mol qiladigan ovqat tarkibida alohida etibor bermoq zarur. Aks holda oziq moddalar bilan qabul qilingan temir yetarli miqdorda o’zlashtirmasdan bola tashlash, ertachi tug’ish, o’lik tug’ish va boshqa noxush holatlar kelib chiqishi mumkin.
Temirga bo’lgan ehtiyoj yetarli miqdorda qondirilmasa bosh miya faoliyatida salbiy o’zgarishlar bo’ladi, kishi aqliy mehnat qilish jihatidan ancha zaiflashib qoladi. Bundan ta­shqari yana temirning yetishmasligi ovqat hazm bo’lish tizil­masining faoliyatini pasaytirib yuboradi, me'da shirasida kislota miqdori kamayib ketadi, ovqat hazm bo’lishida qatnashuvchi fermentlar (amilaza, lipaza, proteazalar) faol­ligi susayadi. Natijada yeyilgan karbonsuvlar, yog’ va oqsillar yetarli miqdorda hazm bo’lmaydi. Oshqozon va ichaklardagi shilliq qavatlarning yallig’lanishi ham ko’pincha temir ta­nqisligidan kelib chiqadi. Bunday paytlarda, ayniqsa bola­larda ishtahaning yo’qligi, yegan ovqatini qusib tashlash, bo’r kesak kabi nooziq moddalarni yeyish hollari tez-tez uchrab turadi.
Mis temirdan keyin qon hosil bo’lishida faol qatnashuvchi bioelementlar hisoblanadi. Oziq moddalar bilan organizmga kirgan temirning o’zlashtirilishida, retikulo­sitlarning eritrotsitlargacha pishib yetilishida misning ahamiyati juda katta. Yana mis bir qator fermentlarning (ma­salan, sitromaksidaza) faolligini oshirishda qatnashadi. Uning sutkalik me'yori 2 mg. Misga bo’lgan tanqislik ikki xil yo’l bilan yuzaga kelishi mumkin. Birinchidan iste'mol qilinadigan ovqat tarkibidagi misning yetarli darajada bo’lmasligi va ikkinchidan oshqozon ichak tizilmasida uning yomon so’rilishi uchun sharoit yuzaga kelishi. Mis yetishmaslik holati ko’pincha yosh bolalarda uchraydi, bu holat kamqonlikni va qon tarkibida eritrotsitlar hamda gemoglobinning kamay­ishiga olib keladi.
Kobalt ham qon hosil bo’lishida qatnashadigan biomik­roelementlarga kiradi. U bir qator fermentlar faolligini oshirishda vitamin V₁₂ ning endogen sintezida qatnashadi. Sog’lom odam har sutkasida o’rtacha 14-78 mkg kobalt olib tu­rishi kerak. Kobalt yetishmasligi natijasida yuzaga keladi­gan kamqonlikni davolashda vitamin V₁₂ yaxshi natija beradi, chunki uning molekulasida bir atom kobalt bo’ladi.
Yod ichki sekretsiya bezlaridan qalqonsimon bezning faoliyatiga bevosita ta'sir ko’rsatadi. Bu bez qonda yodning noorganik birikmasini yig’ib undan organik birikmalar-ti­roksin, diyodtirozin va triyodtirozin kabi gormonlar ish­lab chiqaradi. Bu gormonlar moddalar va energiya almashinu­vida ancha faol bo’lib, organizmdagi barcha hayotiy jarayon­larga qatnashadi. Yodga bo’lgan sutkalik talab 100-200 mkg. Iste'mol qilinadigan oziq moddalar tarkibida yodning yetishmasligi buqoq kasalligiga olib keladi. Bu kasallik ko’pgina tog’li o’lkalarda uchrab turadi, gap shundaki, tog’ suvi, havosi, tuprog’i va oziq moddalari tabiatan yodga juda kam­bag’al bo’ladi. Yana shu narsa muhimki, oziq moddalar uzoq vaqt saqlansa ularning tarkibidagi yod juda kamayib ketadi. Masalan, kartoshka 4 oy saqlansa undagi yod 45,3 % ga kamayadi. Bunday paytlarda oziq moddalar qo’shimcha ravishda yod bilan boyitilishi kerak. Bu o’rinda osh tuzi keng ko’lamda ishlatiladi, odatda uni yodga boyitish uchun bir tonna tuzga 25 g kaliy yod qo’shiladi.
Ftor organizmda bo’ladigan suyaklanish jarayonida ishti­rok qiladi, u ayniqsa tishlarning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega, yana u kalsiy fosfor almashinuvini ham yax­shilab turadi. Ftorga nisbatan bo’ladigan sutkalik talab 3 mg dan oshmaydi. Ftorning boshqa mikroelementlardan farqi shundaki, u choy va dengiz baliqlaridan boshqa oziq ovqat mahsulotlarida nihoyatda kam bo’ladi. Bu baliqlarda uning miqdori 1000 mkg % bo’lsa, gruzin choyida 76000 mkg %. Ftor­ning me'yoridan ko’p iste'mol qilinishi ham maqsadga muvo­fik emas, chunki tish emalida dog’lar paydo bo’ladi.
Rux bir qator fermentlar tarkibiga kiradi (masalan gazlar almashinuvida qatnashadigan karbogidrazalar). Shu bi­lan bir qatorda rux ichki sekretsiya bezlaridan gipofiz, oshqozon osti bezi va urug’donlarning faoliyatida ham muhim o’rin tutadi. Organizmda yog’lar almashinuvining bir me'yorda borishi, yog’larning o’z vaqtida parchalanib turishi va semirib ketmaslikni ta'minlashda ruxning o’z o’rni bor. Unga bo’lgan sutkalik talab 10-15 mg. Organizmda rux yetishmasligi ancha muncha ruhiy tushkunliklarga olib keladi, kishi tez ach­chiqlanadigan bo’lib qoladi, barmoqlari qaltiraydi. Yosh bola­larda o’sish sekinlashadi, jinsiy rivojlanish kechikadi, ich ketishi ham rux yetishmaslik belgilaridan biri bo’lib hisoblanadi. Rux oshqozon osti bezi gormoni insulin tarki­bidan ham topilgan, shu sifatidan u karbonsuvlar almashinu­vida ham qatnashadi.
Marganets qon hosil bo’lishida, karbonsuvlar va yog’ alma­shinuvida ma'lum ahamiyatga ega. Agar u organizmda tanqis bo’lsa odam oriqlab ketadi, doim chanqaydi, tez-tez qusadi. Bundan tashqari marganets yetishmasligidan jigardan xoliste­rin sintezi kamayib ketadi. Bu holat o’z navbatida jinsiy gormonlar miqdorini kamaytirib yuboradi. U ko’pgina fer­mentlar tarkibiga kirib (peruvatkinaza, fosfotranoferaza, arginaza, nukleaza, DNK-polimerazalar) hujayra hayotida muhim ahamiyat kashf etadi.
Qolgan mikroelementlar (nikel, xrom, molibden, vanna­diy, bor, surma va boshqalar)ning odam organizmi uchun sut­kalik me'yori uncha aniq emas. Ularning ham hujayra va suyuqliklarda uchrab turganligi uchun, organizm tiriklik faoliyatida ahamiyati shak-shubhasiz. Lekin ularning atmo­sfera havosi, suv va oziq ovqat mahsulotlari tarkibida ko’payib ketishi ma'qul emas, organizm zaharlanib qolishi mumkin. Shunga qaramasdan keyingi yillarda kuzatilayotgan ekologik noma'qulchilik (suv, havo, tuproqning ifloslanishi) bunday havfni tug’dirishi ehtimoldan uzoq emas.
Suv almashinuvi yuqorida biz ko’rib o’tgan mineral mod­dalarning ko’pchiligi organizmga suvda erigan holda qabul qilinadi. Shu sababli ham unga mineral moddalarning yetka­zib beradigan oziq moddalar deb qarash mumkin. Suv birinchi navbatda hamma hujayra va to’qimalar tarkibida bo’ladigan organik va noorganik moddalarning o’zida erigan holda ma'lum quyuqlikda va osmotik bosimda saqlaydi. Bu esa ti­riklik uchun juda zarur.
Katta odamlar organizmining qariyb 60 % og’irligini suv tashkil qiladi. Tanadagi turli xil a'zolardan uning miqdori turlicha, quyidagi jadvalda shu haqda ma'lumot kel­tiramiz (unga har bir a'zo yoki to’qima tarkibidagi suv pro­sent hisobida, ham shu a'zo yoki to’qimaning umumiy tana og’irligiga nisbati ham protsent hisobida berilgan).

Suv miqdori (% hisobida)

A'zo yoki to’qima

Tana og’irligiga nisbatan (% hisobida)

72,0

Teri

18,0

75,6

Muskullar

41,7

22,0

Sklet

15,9

74,8

Miya

2,0

68,3

Jigar

2,3

79,2

Yurak

0,5

79,0

O’pka

0,7

82,7

Buyraklar

0,4

75,8

Taloq

0,2

83,0

Qon

8,0

14,5

Ichaklar

1,0

10,0

Yog’ to’qimasi

10,0

Odatda sog’lom odamda suvning qabul qilinishi va orgizmdan chiqarilishi bir-biriga teng bo’ladi. Muhit harorati o’rtacha bo’lib, ovqatlanish va kiyinish me'yorida bo’lsa bir sutkada 2,5 l suv qabul qilinadi. Shuning teng yarmi suv va suyuqliklar ko’rinishida ichiladi, qolgan qismi ovqat bi­lan qabul qilinadi va asosiy oziq moddalarning oksidlani­shidan yuzaga keladi (1g karbonsuv oksidlanganida 0,6 ml yog’; 1,09 ml oksid-0,44 ml suv hosil bo’ladi). Suvning organizmdan chiqarilishi siydik ajratish, teri va o’pka orqali bug’lanish hamda axlat tarkibida bo’ladi. Quyidagi jadvalda shu haqda ma'lumot keltiramiz (katta yoshli odamlardagi bir sutkalik suv balansi).

Suv qabul qilish

Ml/sut

Suv yo’qotish

Ml/sut

Bevosita ichish bi­lan

1200

Siydik bilan

1400

Ovqat bilan

900

Teri va teri orqali

900

Oksidlanish bilan

300

Axlat bilan

100

J a m i:

2400

2400

Har bir organizmda hayotiy jaraayonning ma'lum bir me'yorda bo­rishi uchun qabul qilinadigan suvning minimal miqdori mavjud, Bu 1,5 litr chamasida. Agar undan kam suv qabul qilinsa tanada noxush holatlar kelib chiqadi, masalan, giper­tonik digedratatsiya. Bu vaqtda qon qon quyuqlashib osmotik bosimi oshib ketadi.

Har xil sabablarga ko’ra issiq sharoitda ishlash bilan ko’p terlash tana og’irligining 5 % suv hisobida yuqotilsa, ish qobiliyati sezilarli darajada pasayib ketadi, bu ko’rsatgich 10 % ga yetsa ahvol yana og’irlashadi va 20 % ga yetganida kishi o’ladi. Qabul qilinadigan suv miqdorining me'yoridan kupay­ishi ham ma'qul emas, bu vaqtda suvdan zaharlanish holati ro’y beradi (bosh og’rig’i va aylanishi, mehnat qilish qobiliyatining pasayishi, ko’ngil aynishi va boshqalar).
Bir vaqtlar (70 yillarda) bir guruh olimlar ichish uchun eng yaroqli suv, muzning ustki qatlamini eritib olingan suv deb chiqdilar. Bunday suv tarkibida mineral moddalar va tuz­lar qariyb bo’lmaydi, uni olish uchun suvni biron idishga solib muzlatish kerak (masalan, muzlatgichda). Bunda sof suvdan boshqa moddalar muzning o’rta qismida qoladi, yuza qismida esa nisbatan toza suv bo’ladi. Shuning uchun bunday suv olish uchun muzning taxminan bir santimetr qalinlikdagi qismi eritiladi. Lekin tuz va mineral moddalardan iloji boricha tozalab olingan suv haqiqatdan ham eng foydali suv degan fikrga qushilib bo’lmaydi. Sababi yuqorida aytganimizdek suv mineral moddalar bildan organizmni ta'minlaydigan vo­sitachi oziq modda hisoblanadi. Mineral moddalarsiz esa hayot kechirish mumkin emas, shuning uchun iste'mol qilinadigan suvda kerakli moddalarning ma'lum me'yorda bo’lishi maqsadga muvofiq.
Amerikalik olimlarning olib borgan tajribasi shuni ko’rsatdiki, yumshoq suv (oqar suv) ichib yurgan aholi orasida qattiq suv (quduq suvlari) ichadiganlarga qaraganda yurak qon tomirlari kasalliklariga uchrab halok bo’ladiganlari ko’p bo’lar ekan.