1- ma'ruza. Odam va hayvonlar fiziologiyasi faniga kirish

2. Fiziologiyaning o’rganish usullari.
Fiziologiya ko’pgina fanlardan farq qilib undagi barcha qonuniyat va mexanizmlar tajribalarga, ya'ni eksperimentlarga asosan o’rganiladi. Bunday usul tirik organizmdagi u yoki bu hayotiy funksiyalarning qanday ekanligini kursatib qolmasdan, nega shunday ekanligini ham tushuntirish imkoniyatiga ega.
Hozir fiziologik tajriblarda tahliliy tekshirishlar olib borilmoqda, ya'ni hayotiy jarayonlarni mukammal o’rganish uchun tadqikotlar nerv, muskul va bez to’qimalarida molekulyar darajada olib borilmoqda. Bu yo’l hujayra sitoplazmasi, membranasi va boshqa organellalardagi fiziologik funksiyalarni o’rganish mumkin. Shu bilan bir vaqtda hayotiy jarayonlarni bitta hujayra yoki uning ayrim olingan bitta organellasida o’rganish haqikatdan ancha uzoq bo’lib, ob'ektiv natijalar olish qiyin. Shuning uchun fiziologik tadqiqotlarda sintetik tekshirishlar keng o’rin tutadi, ya'ni tajribalar organizmning tabiiy yashash muhitidan ajratilmagan holda o’rganiladi.
Fiziologiyaningdastlabkirivojlanishpaytlariekstraksiyavatransplantatsiyausullarikengko’lamda qo’llanildi. Ichkia'zolarfunksiyasinio’rganishgafistulausuli qo’llanibkelindi. Hozirgipaytda qo’llaniladigankatetrizatsiyausulinifistulausuliningma'lumvariantideb qarashmumkin.
Harbirishchia'zobilannervtizimiorasidagibog’lanishnianiqlashdadenervatsiyausuliishlatiladi (a'zolargakeladigannervtolalariningbutunlaykesibtashlashyokielektrtokibilan qitiqlash).
Fiziologiktadqiqotlarda qo’llaniladigano’tkirvasurunkali (xronikusullarnibatafsilbayon qilish). Alohidaa'zolarfaoliyatiperfuziyausulibilanolibboriladi. Hozirfiziologiktekshirishlardaoldin qo’llanibkelinganmexanikasboblaro’rnigaelektron qayd qilgichlarishlatilib, olingannatijalarkompyuterlaryordamidatahlil qilinmoqda.

3. Fiziologiyaningrivojlanishtarixi.

Tirikorganizmninghayotiyfunksiyalarinio’rganishbilanbog’liqhattiharakatlarkishilikjamiyatiningtaraqqiyotibilanbog’liq. QadimgiYunoniston, Rim, Xitoy, HindistonvaMisrmamlakatlaridaolimmutafakkirlartirikorganizmfunksiyalarihaqidama'lumotlarto’plashniqadimzamonlardanboshlagan.
GippokratyokiBuqrot (yangieradanoldin 460-377 yillar) mijozbo’yichaisholibboribinsonlarnihulq-atvori, his-tuyg’uvahatti-harakatlarigako’rato’rttaguruhgabo’lgan (sangvinik-serharakat, ildam, issiqqonliodamlar: flegmatik-badanidasovuqshilimshiqmoddako’pbo’lgan, sovuqqonvazminodamlar: Melanxolik-tanasidaqorao’tko’pbo’lgan, ivirsiydigan, o’zigaishonmaydiganodamlar: xolerik-serjahlo’zinitutolmaydiganodamlar). Vaqto’tibBuqrotningodamlarnitemperaturasigaqarab, to’rtguruhgabo’lishI.I.Pavlovtadqikotlaridatasdiqlandi. Unitibbiyotasoschisidebqarashmumkin.
Fiziologiyaningrivojlanishigamuhimhissaqo’shganqadimgiolimlardanGalen (Jolinus)ni (134-211 yillar) olishmumkin. Ucho’chqavamaymunlardatajribao’tkazibanatomiyavafiziologiyanidavriganisbatananchachuquro’rgangan. Biologiya va tibbiyotga tajribalar kiritish lozimligini birinchi bo’lib, galen taklif qilgan. Kishilardagi ruhiy xususiyatlar bosh miya bilan orqa miya oldingi ildizlarining harakat qiyinchiliklarini sezgi bilan bog’likligini ilk bor u aniqlagan.
Sharq mamlakatlaridan chiqqan mutafakkirlar ham fiziologiya rivojlanishiga o’z hissalarini qo’shishgan, masalan, Abu NosirMuhammad Al-Farobiy (873 yilda tugilgan) miya va undagi markazlarning odam faoliyatida muhimligini tushungan va nervlarni harakatga keltiruvchi ham sezuvchilarga guruhlagan.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) o’zining «Tib qonunlari» va boshqa kitoblari bilan jahonga mashhur. Uning «Tib qonunlari» asari XYIII asrgacha tibbiyotdagi asosiy adabiyot bo’lgan.
XYI asrlarning o’rtalarida ijod qilib o’tgan anatom olim A.Vazeliy Ibn Sino asarlarini sinchiklab o’rgangan. U birinchi bo’lib, hayvonlarda tajriba o’tkazish uchun maxsus qo’llanma yaratdi.
Fiziologiya tarixida 1628 yil uning fan sifatida shakllanish yili deb qabul qilingan. Chunki aynan shu yili ingliz olimi U.Garvey «Hayvon yuragi va qonining harakati to’g’risida anatomik tekshirishlar» degan kitobini chop qilib, unda qon aylanish haqidagi Galenning noto’g’ri fikrlarini inkor qildi. Uning buyukligi shundaki, arteriya va vena qon tomirlari bir-biriga juda mayda tomirlar bilan bog’lansa kerak deb to’gri taxmin qiladi, chunki bu davrda hali kapilyar tomirlar ochilmagan edi (kapilyar tomirlar 1661 yili Malpigi tomonidan ochiladi).
Fransuz mutafakkiri R.Dekart refleks haqida dastlabki tushunchani bergan (XYII asr).
XYIII asrdan boshlab ko’pgina nufuzli o’quv yurtlarida (universitetlarda) fiziologiya mustaqil fan sifatida o’tila boshlandi. Bu davrga kelib fizika, ximiya, mexanika, gidravlika, optika qonunlarini fiziologiyada qo’llash qon bosimini va nafas olishni o’lchash, ko’z faoliyatini o’rganish imkoniyatlarini yaratdi (R.Reomyur va L.Spalansini ovqat hazm qilishni, A.Lavuaze va P.Laplas energiya sarfini o’lchashni, M.L.Lomonosov, J.Joul va G.Gelmgolslar moddalar va energiya saqlanish qonunini ochishdi).
XYIII asrning oxirlariga kelib L.Golvani elektro­fiziologiyaga asos soldi (uning «hayvon elektri» kitobi). 1847 yili K.Lyudvig kimograf kashf qildi. 1842 yili rus vrachi V.A.Basov me'daga fistula qo’yishni kashf etdi.
I.M.Sechenov rus fiziologiyasining otasi hisoblanadi, uning 1863 yili chiqqan «Bosh miya refleksl­lari» kitobida ixtiyoriy va ixtiyorsiz harakatilarning barchasi refleks ekanligi ta'riflangan. Bu kitobda u bi­rinchi bo’lib, ongni tajriba yo’li bilan o’rganishni taklif qildi. I.M.Sechenov mehnat fiziologiyasining asoschisi bo’lib ham hisoblanadi. Uning shogirdi N.ye.Vvedenskiy pa­rabioz ta'limotini yaratdi.
Fiziologiya tarixida I.P.Pavlov alohida o’rin tutadi. U dastlab yurak va qon aylanish fiziolgiyasi bilan shug’ullandi (yurak ishini susaytiradigan va kuchaytiradi­gan maxsus nervlarni kashf qildi). Keyin u ovqat hazm qilish fiziologiyasini rivojlantirdi. Uning bu boradagi ishlari 1904 yili Xalqaro Nobel mukofoti bilan taqdirlandi.
Fiziolog olimlardan B.P.Babkin, L.A.Orbeli, K.M Bikov, I.P.Razenkov, P.K.Anoxinlar, I.P.Pavlov shogird­lari bo’lib hisoblanadi (ularning ishlari haqida ma'lu­mot berish).
XX asrda fiziologiya sohasida qilingan muhim ishlar elektrofiziologik tadqiqotlar va A.M.Ugolev tomonidan membranada ovqat hazm bo’lishining ochilishdir.
O’zbekistonlik fiziologlar (A.I.Izrael, A.S.Shatalina N.V.Danilov, A.Yu.Yunusov, A.X.Xoshimov, A.S.Sodiqov, G.F.Korotko, Z.T.Tursunov, K.R.Rahimov, X.Sh.Xayritdinov, U.Z.Qodirov, E.S.Mahmudov, M.G.Mirzakarimova, R.A.Axmedova, Sh.Q.Qurbonov va boshqalar ishi haqida to’xtalish kerak).
4. Fiziologiyaning bo’limlari.
Umumiy fiziologiya, juz'iy fiziologiya, amaliy fi­ziologiya (mehnat fiziologiyasi, sport fiziologiyasi), ovqatlanish fiziologiyasi, ekologik fiziologiya, qishloq xo’jalik hayvonlari fiziologiyasi. Yana fiziologiya shartli ravishda patologik va me'yoriy fiziologiyaga bo’linadi (tu­shuntirish kerak).