1 -§. Turkistonda istiqlol uchunkuraslining g'oyaviy asoslari

Turkiston Muxtoriyatiga jamoatchilikning munosabati. Muxtoriyatning tarixiy ahamiyati

Turkiston o'lkasining turli shahar va qishloqlaridamuxtoriyatni olqishlab, ko'p ming kishilik namoyishlarbo'lib o'tdi. 1-dekabrda Namangan uyezdida 100000 kishi qatnasligan namoyish bo'ldi. O'sha davrda chiqqangazetalarning yozishicha, namoyish qatnaslichilariningbayroqlarida «Yasliasin Muxtoriyatli Turkiston va uninghukumatii» deb yozilgan so'zlar hilpirab turardi.

Samarqandda bo'lib o'tgan viloyat soveti s'yezdidayig'ilganlar Turkiston Muxtoriyatiga qo'shilishga qarorqildilar va Millat Majlisi tarkibiga 5 vakil sayladilar.

«Ulug' Turkiston» gazetasining yozishicha, 1917-yil6-dekabrda Toslikentda 60000 kishi ishtirok qilgan mi-ting o'tkazildi. Munavvar Qori rahbarligida uyushtirilgan bu miting qatnaslichilari Muxtor Turkiston hukumatinibir ovozdan ma'qulladilar va Turkistonda endi ushbumuvaqqat hukumatdan boshqa hech qanday hukumatnitan olmaslikka qaror qilganliklarini e'lon qildilar.

Turkiston xalqining muxtoriyat uchun olib borgankurasliida 1917-yil 13-dekabrda bo'lib o'tgan fojealivoqealar muhim o'rin tutadi. O'sha kuni Toslikentdaeski shahar aholisi «Muxtor Turkiston uchuni» shiorlariostida tinch bayram namoyishini o'tkazdilar. Ammo Toslikent sovetidagi bolsheviklar shaharda qurolli kuchbilan tartib o'rnatishga buyruq berdilar. Oqibatda tinchnamoyish qatnaslichilari pulemyotdan o'qqa tutildi, eskishaharlik 16 kishi ana shu to'qnasliuv qurboni bo'ldi.

Lekin o'lkadagi bolshevikcha rejimning bunday taz-yiqlariga qaramay, Muxtoriyat hukumatini qo'llab-quv-vatlasli davom etaverdi. Turkiston Muxtoriyatiga muno-sabat masalasi 1917-yil 26-30-dekabrda (1918-yil 8-12-yanvarda) Qo'qon shahrida bo'lib o'tgan yerli ishchi,askar va dehqon deputatlari 1 favqulodda qurultoyining diqqat markazida bo'ldi.

Qurultoy ochilishini Turkiston o'lka Harbiy Sho'rosi rahbari Orif Klivleyev qutladi. Muvaqqat Millat Majlisi nomidan Islom Shoahmedov va boshqalar ham qurultoyni tabrikladilar. Faqat bolsheviklar partiyasining vakili, o'lka mehnat komissari P.Poltoratskiy qurultoydadag'dag'ali ohangda so'zlab, xalqimiz tarixidagi ilk de-mokratik hukumatni «boylar muxtoriyati» deb tuhmat qildi. «Biz kambag'allar muxtoriyatiga qarshi emasmiz», deb Poltoratskiy munofiqlik qildi. Qurultoy vakillariningko'pchiligi Poltoratskiyning bunday ig'vo va aldovlarigauchmadilar. 30-dekabrda Turkiston Muxtoriyati hukumatini qo'llab-quvvatlasli, shuningdek, Turkiston o'lkasi Xalq Komissarlari Sovetiga ishonchsizlik bildirish to'g'-risida rezolyutsiya qabul qilindiki, bu hoi qurultoy qatnaslichilari siyosiy ongining yetuklik darajasidan nishonaedi. Rezolyutsiyada quyidagi fikrlar alohida ta'kidlanardi:

«1) Turkiston o'lkasi Xalq Komissarlari Soveti barcha aholi, ayniqsa, musulmonlar xohish-istaklarining ifodachisi emasligini;

2) Turkiston o'lkasi xalqlari irodasi ikki qurultoydamuxtoriyat e'lon qilinganda ifodalanganligini;

3) Turkistonda yagona hukumat organi butun musulmonlarning qurultoyida taslikil topgan va musulmonishchi, askar va dehqonlarning qurultoyida to'ldirilganTurkiston Muxtoriyati hukumati ekanligini e'tiborgaolib;

Musulmon ishchi, dehqon va askarlar qurultoyi Turkiston Xalq Komissarlari Sovetiga hokimiyatni darholTurkiston Muxtoriyati hukumati va Millat Majlisiga top-shirsin deb istak bildiradi, chunki ushbu qurultoy Mux-tor Turkistondagi barcha demokratik qatlamlardan taslikil topib, butun yo'qsillar o'y-fikrlarining ifodachi-sidir…

Afsuski, o'lkadagi ilk demokratik va xalqchil hukumat bo'lgan Turkiston Muxtoriyatining faoliyati uzoqqacho'zilmadi. Toslikent soveti bolsheviklari unga kattaxavf deb qaradilar.