1 -§. Turkistonda istiqlol uchunkuraslining g'oyaviy asoslari

1 -§. TURKISTONDA ISTIQLOL UCHUNKURASLINING G'OYAVIY ASOSLARI

Turkiston jadidlarining milliy manfaat uchun kurasli g'oya va mafkurasi to'g'risida.

Milliy g'oya va milliy mafkura tushunchalarini bir-biridan ajratish qiym. Ular o'zaro yaxlit chirmasliib ketgan. Milliy mafkura tushunchasi keng qamrovli bo'lib,milliy g'oya uning o'zagi hisoblanadi. Milliy mafkuramilliy g'oya tevaragida shakllanadi, u jamiyat va mamlakat hayotining madaniy-ma'naviy yo'nalishlaridan tortib, to siyosiy qaraslilargacha bo'lgan barcha sohalarniqamrab oladi. Milliy mafkura milliy g'oyani oziqlantira-di va uni mustalikamlaydi. Ular xalqning kelajakda qanday qadriyatlar asosida o'z davlati va hayotini ko'rmoq-chi, buni qanday tasa vvur etadi va o'z kuraslii nimalarga tayanadi degan tushunchalarga javob beradi.Sovet totalitar tuzumi davrida Turkistonni mustamlakaetish mafkurasiga qaysi g'oyalar qarshi turgan va ular nimalarga asoslangan, degan savolga milliy taraqqiyparvarlar harakatlari g'oyalari deb javob berish mumkin.

Jadidlarning boy tarixiy merosida milliy g'oya va mil-liy mafkura alohida o'rin tutadi. Jadidchilik faqat madaniy hodisa bo'lib qolmasdan, u a vvalo siyosiy hodisaham edi. Milliy taraqqiyparvarlar o'z faoliyatida davlatva uning qurilishidan tortib, jamiyat va uning ma'naviy hayotigacha bo'lgan barcha masalalarni qamrab olishgandi.

Jadidlarning milliy g'oyasida quyidagi ikki masalaasosiy maqsad qilib qo'yilgan edi: a) xalqimizni dunyo-ning ma'rifatli millatlari darajasiga ko'tarish; b) Turkistonda milliy- demokratik davlat qurish.

Jadidlarning davlat va jamiyat haqidagi qaraslilaridabu ikki masala bir-biri bilan uzviy bog'lanib ketgan.Chunki millat ma'rifatli bo'lishi uchun o'z yo'li bilano'zgalarga tobe bo'lmay rivojlanishi lozim. Buning uchun esa xalqimiz eng avvalo ilm-ma'rifatni puxta egallaslii kerak edi.

Jadidlar, bir tomondan, Turkiston mustaqilligi uchun kurasli olib bordilar. Ikkinchi tomondan, ular Turkistonda demokratik huquqiy davlat qurish uchun intildilar. Bukurasli Jadidchilik mafkurasining asosini taslikil qiladi.

Ota yurt — Turkistonga nisbatan cheksiz mehr-muhabbat tuyg'usi, uning kelajagi haqida o'ylar, Vatan-ning taraqqiyot yo'llari rejasini tuzish, Sharq va G'arban'analarini birlaslitirish jadidlarni bu yo'lga undagan muhim omillar hisoblanadi. Turkistondagi milliy harakatning asoschisi Mahmudxo'ja Behbudiy «Oyna» jur-nalida quyidagicha yozgan edi: «Qabilasining ismini vayetti otasining otini bilmayturg'onlarni «qul-marquq»derlar». Bu so'z keyinchalik maslihur yozuvchi ChingizAytmatov tomonidan «manqurt» nomi bilan qayta kaslifetildi.

Behbudiy, Fitrat, Cho'lpon, Munavvar Qori va boshqa taraqqiyparvar ziyolilarning asarlarida milliy g'oyaning asosiy bo'g'ini — Turkistondagi barcha mahalliyxalqlarni birlaslitirish g'oyasi qizil ip bo'lib o'tganligini ko'ramiz. Bu holni Behbudiy quyidagicha ko'rsatgan edi:«Agarda biz Turkiston musulmonlari xohlasakki, din va millatimizni ittifoq etib, bugundan islohotga qadam qo'ysak, ziyoli va taraqqiyparvarlarimiz, boy va ulamoimiz birlasliib, din va millat, vatan rivoji uchun xizmat etsak, shunda biz boshqalarga qaram bo'lmaymiz».

Milliy taraqqiyparvarlar g'oyasining muhim tarkibiy qismlaridan yana biri tarixiy ongni rivojlantirish, tarixdan saboq chiqarish bo'lgan. Abdurauf Fitrat 1917-yildabu haqda shunday yozgan edi: «Tarix millatlarning o'tmishini, taraqqiyotini hamda tanazzulining sabablarini o'rganaturg'on ilmdir».

Turkistonning bu ilg'or ziyolilari Turkistondagi idorausuli, boshqaruv shakllari, davlatchilik nazariyasi va amaliyoti bilan faol shug'ullandilar. Yosh buxoroliklar, Yosh xivaliklar partiyalari, «Sho'roi Islomiya», «Sho'roiUlamo», «Turon» va boshqa jamiyatlarning dasturlarida davlatchilik masalalariga alohida e'tibor berilgan edi. Bujadidchilikning allaqachon ma'rifatdan siyosatga tomonyo'l tutganligini bildiribgina qolmasdan, balki jamiyatnitubdan o'zgartirish, yurtimizda mustaqillikka erishishuchun kurasli boshlanganligini ham anglatar edi.