|
3-§. TURKISTON MUXTORIYATI - TUB YERLI XALQLAR DAVLATCHILIGI TARIXIDA YANGI BOSQICH
Turkiston muxtoriyati uchun kurasli
1917-yil boshlarida Petrogradda bo'lib o'tgan voqealarta'siri ostida Turkistonda yangi jamiyat kurtaklarini shakllantirish uchun harakatboshlanib ketdi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida o'lkamuxtoriyati masalasi asosiy masala bo'lib qoldi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g'oyasi nafaqatdemokratik ziyolilari orasida, hatto oddiy odamlaro'rtasida ham ancha ommalasligan edi.
1917-yilning mart-aprel oylari o'lkaning siyosiyuyg'onishida burilish davri bo'ldi. Turkiston jadidlari,milliy ziyolilar va islom ulamolarining yetakchilari bo'l-gan Mahmudxo'ja Behbudiy (1875—1919), MunavvarQori Abdurasliidxon o'g'li (1878-1931), UbaydullaXo'jayev (1882-1938), Abdurauf Fitrat (1886-1938),Fayzulla Xo'jayev (1896-1938), Sadriddin Ayniy(1878-1954), Usmon Xo'ja (1878-1968), MustafoCho'qay (1886—1941), Muhammadjon Tinishboyev(1879-1939), Sherali Lapin (1868-1919), Ahmad ZakiValidiy To'g'on (1890-1970), Obidjon Mahmudov(1858—1936) o'lkada yangi taslikil qilingan «Sho'roiIslomiya» (1917-yil, mart), «Sho'roi Ulamo»(1917-yil,iyun), «Turon» jamiyatlari va «Turk Adami Markaziyat(Federalistlar) firqasi» (1917-yil, iyul), «Ittifoqi muSh-min» (1917-yil, sentabr) siyosiy partiyalarining tuzi-lishida muhim rol o'ynadilar.
Jadidchilik 1917-yilda ma'rifatchilik harakatidan siyosiy harakat darajasiga allaqachon ko'tarilgan edi. O'sha1917-yilning o'zida to'rt marta Butunturkiston musulmonlari qurultoyi o'tkazildi. 1917-yil 16—23-aprelda Toslikentda bo'lgan I qurultoyda demokratik Rossiya tarkibida Turkiston Muxtoriyatini taslikil etish g'oyasi olg'asurildi. Bu g'oya Turkiston xalqlarining o'z milliy davlatchiligini tiklasli yo'lidagi dastlabki qadami edi.
Butunturkiston musulmonlar I qurultoyining so'nggimajlisida Markaziy rahbar organ — Turkiston o'lkamusulmonlari kengaslii (KrayMussovet) taslikil etihshi haqida qaror qabul qilindi. Uni tuzishdan asosiy maqsadmilliy-ozodlik harakatiga taslikiliy va markazlaslitirilgan xususiyat kasb etish uchun bir-biri bilan tarqoq aloqada bo'lgan jamiyat, qo'mita va ittifoqlarni birlaslitirish edi.Turkiston musulmonlari Markaziy Rengasliiga Mustafo Cho'qayev rais, Zaki Validiy bosh kotib, Munavvar Qori, Behbudiy, O.Mahmudov, U.Xo'jayev, T. Norbo'tabekov, Islom Shoahmedov va boshqalar a'zo qilib saylandi. Munavvar Qori va Sadriddinxon afandi bosh-chiligida Toslikent qo'mitasi tuzildi. Shuningdek, Behbudiy rahbarligida Samarqand va Nosirxon To'ra yetakchiligida Farg'ona bo'limi ham taslikil topdi. Markaziy Sho'roning organi sifatida «Najot» (muharriri —Munavvar Qori), keyinchalik «Kengasli» (muharriri —Validiy va Munavvar Qori) gazetalari chiqa boshladi.
Shunday qilib, 1917-yil bahorida Turkistonning birligi va yaxlitligi tomon muhim qadam taslilandi. Tarixdailk marta Butunturkiston miqyosida musulmonlar qurultoyi chaqirilib, unda tub xalqlarning muxtoriyat tomon qat'iy intilishi, o'z an'analari, urf-odatlari va turmushtarzini izchil turib himoya qilishi aytildi. Bu manfaatlarning ifodachisi bo'lgan Milliy Markaz — Turkiston musulmonlari Markaziy Kengaslii taslikil etildi.
Afsuski, birlasliish jarayonlari har doim ham bir tekisrivojlanmadi. Asr boshidan buyon davom etayotgan«jadid-qadim« nizolari demokratik harakat saflarida parchalanish yuz berishiga olib keldi. Ma'lumki, 1917-yil14-martda Toslikentda «Sho'roi Islomiya» taslikil topganedi. Aksariyati jadidlardan iborat bu taslikilot a'zolariTurkiston mustaqilligi uchun kurasli olib bordilar. 1917-yil iyun oyida Munavvar Qori boshchiligidagi «Sho'roiIslomiya»dan «Sho'roi Ulamo» ajralib chiqdi. SheraliLapin uning Toslikent sho"basiga asos soldi. Oradan ko'pvaqt o'tmay Qo'qon shahrida ham «Sho'roi Ulamo»jamiyati tuzildi. Lekin ikki jamiyat o'rtasida g'oyaviy kelishmovchiliklar mavjud bo'lib, ular bir-biri bilan kelishaolmasdilar. Chunki «Sho'roi Ulamo» jamiyati o'z dasturida islom dinining an'anaviy asoslari bo'yicha isliko'rishini ma'lum qilsa-da, aslida Lapin boshchiligidagiToslikent ulamochilari a vval rus monarxiyasi, so'ngrabolshevizm g'oyalari bilan o'z harakatlarini muvofiq-laslitirishga behuda urindilar. «Sho'roi Ulamo» jamiyatio'z maqsadlari targ'iboti uchun «Al-Izoh« jurnalini chiqara boshladi (muharriri — Abdumalik hoji Nabiyev).Har ikki jamiyat o'rtasidagi g'oyaviy kuraslini o'sha davr voqealarining shohidi bo'lgan M.Cho'qayev keyinchalikshunday xotirlaydi: «Ulamo Jamiyati va «Sho'roi Islomiya» o'rtasidagi kelishmovchilik bizning umumiykurasliimizni zaiflaslitirmoqda va ishlarimizni chu-valaslitirmoqda edi. Ikkinchi tarafdan, «Ulamo Jamiyati»ning siyosiy programmasi milliy harakatimizningochiq dushmanlariga bizga qarshi qurol bermoqda edi».
1917-yil 10-sentabrda Toslikentda Butunturkistonmusulmonlarining II qurultoyi ochildi. «Sho'roi Islo-miya» tasliabbusi bilan chaqirilgan ushbu qurultoy hokimiyatni ishchi, soldat va dehqon deputatlari So-vetlariga berishga qarshi chiqdi. Ushbu qurultoyda qabulqihngan rezolyutsiyalarda milliy demokratiya o'zi tutadi-gan yo'lning muhim asoslarini birinchi marta qat'iy qilibaytdi: hukumat demokratik siyosat yurgizadigan bo'lsa,ana shundagina musulmonlar bu hukumatda ishtiroketadilar. Ikkinchi qurultoyda faqat Milliy Markaz —Turkiston musulmonlari Markaziy Kengaslii mintaqadagi tub yerli aholi manfaatlarini himoya qilishi mumkin,degan fikr qat'iy qilib qo'yildi.
1917-yil 17— 20-sentabrda Toslikentda bo'lib o'tganTurkiston va Qozog'iston musulmonlarining qurultoyi«ulamochilar» bilan «sho'roi islomchilar» o'rtasidagiuzoq va qizg'in bahslarga qaramay, nihoyat, kelishish vamurosa yo'lini topdi. Qurultoyda «Sho'roi Islomiya»,«Sho'roi Ulamo», «Turon» va boshqa siyosiy taslikilotlarni birlaslitirish yo'li bilan butun Turkiston mintaqasiuchun umumiy bo'lgan «Ittifoqi muShmin» degan siyosiy partiya tuzishga qaror qilindi.
Qurultoy ishidagi asosiy masala Turkiston o'lkasining bo'lajak siyosiy tuzumini belgilasli edi. O'sha paytdaToslikentda naslir qiUngan «Ulug' Turkiston» gazetasida yozishicha, «Qurultoy Mulla Muhammadxo'ja eshonva Mulla Siddiqxo'ja eshonlarning boshqaruv shaklihaqidagi nutqlarini tinglab, duo-yu ijobat ila TurkistonMuxtoriyatini tayin etishga jazm qildi». Qurultoy mux-toriyatga «Turkiston Federativ Respublikasi» degannomni qo'yib, parlament respublikasi asosida tuzilajakbo'lg'usi davlat tuzumining bosh tamoyil va me'yorlarini belgilab berdi.
Shu tarzda Turkistonda Muxtoriyat hukumati yuzagakehnasdan ancha oldin jamiyatning keng qatlamlarivakillari, ilg'or ziyolilar bu harakatda faol qatnasliib, uning poydevorini yaratishga zamin hozirladilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
