0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

4.3. Turk xoqonligs
VI asr boshlarida Oltoy o‘lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. 
0 (sha paytda hozirgi Mo‘g‘u!iston va qisman Xitoyning shimoliy 
hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI asr boshlarida 
Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug‘ining mavqei ko‘tariladi. 
Ashin urug‘iga mansub Asan va Tuu 460-545-yillarda boshqa 
urugdarni o‘zlariga bo‘ysundiradilar va Oltoyda turkiy qabilalar 
ittifoqiga asos soladilar. Tuuning o‘g‘li Bumin Tele qabilasini ham 
bo‘ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun 
kurashadi va 551- yiIda Jujan xonining qo‘shinlarini engib, ularni o'ziga 
bo‘ysundiradi. Tuuning o‘g ‘li Bumin 551-yilda Markaziy Osiyoda eng 
kuchli hisoblangan jujanlar xonini yengib, Turk xoqonligi davlatiga asos 
soldi. Xoqonlikda birinchi hukmdor Bumin bo‘lib, u taxtga Hi xoqon 
unvoni bilan o‘tirdi. 553-572-yillarda hukmronlik qilgan Muqan xoqon 
davrida esa xoqonlik Markaziy Osiyoda siyosiy ustunlikni o‘z qo'liga 
oldi.
Aynan mana shu, davrda turklarning g‘arbda jujan qabilalari va 
eftaliylarga qarshi faol harbiy harakatlari boshlandi. 552-555- 
yillardayoq Buminnnng ukasi Istami “0 ‘n tuman qo‘shinining” 
sarkardasi bo‘lib, g‘arbiy yerlami o‘ziga bo‘ysundira boshlagan edi. 
Eftaliylar davlati tor-mor etilgandan so‘ng bosib olingan hududlar 
bevosita g'oliblarning oliy hokimiyatiga bo‘ysundirilgan edi.
Xoqonlik o‘sha davrning eng yirik davlatlari Vizantiya, Sosoniylar 
Eroni, Xitoyning siyosiy va iqtisodiy munosabatlari tizimiga qo'shildi 
va Buyuk ipak yo‘li ustidan nazorat o‘rnatish uchun kurasha boshladi. 
Turk xoqonligining tarixi uzluksiz urushlar va o‘zaro ichki kurashlar 
bilan tolgan edi. Buning natijasida 581-603-yillar oralig‘ida u ikki 
qismga Sharqiy va harbiy turk xoqonliklariga bo'linib ketdi.
G‘arbiy xoqonlik tarkibiga Yettisuv, Chu vodiysi, Irtish, Ishim 
daryolari bo‘yidagi yerlar, 0 ‘rta Osiyodagi yarim mustaqil davlatlar 
qo‘shib olingan edi. Turk xoqonligining sharqiy yerlaridan farqli o‘laroq 
G‘arbiy hududda aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy 
darajasi nisbatan yuqori bo‘lgan. Negaki, sharqiy hududlarda yashagan 
ko‘pchilik ko‘chmanchi turkiy elatlarda urug‘-qabilachilik munosbatlari 
hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi “budun” yoki “qora
34

---

budurTlar deb atalgan. Urug‘-qabilaning nomdor vakillari “yabg‘u” deb 
yuritilgan, Jamoani xoqon va zodagonlar kengashi - “Qurultoy” 
boshqargan. Olrta Osiyo yerlarida esa bu davrda dehqonchilik, 
bog‘dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. 
0 ‘lkaning Farg‘ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko‘plab suv 
ayirg‘ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan.
VII asrning birinchi choragida G‘arbiy xoqonlik nihoyatda 
kuchaygan. lining sharqiy chegarasi Oltoyga, janubda esa Sind (Hind) 
daryosi bo‘ylariga borib yetgan. G‘arbiy xoqonlik o‘ziga qaram 
viloyatlami boshqarishda mahalliy sulolalami saqlab qolgan. Muhim 
ahamiyatga ega bo‘lgan ayrim oMkalarda esa xoqon xonadoniga tegishli 
mansabdorlar tayinlangan. Xoqon To‘ng yabg‘u (618-630) hukmronlik 
qilgan davrda boshqaruv tartiblari isloh qilingan. Islohotga ko‘ra, 
mahalliy hukmdorlarga xoqonlikning “yabg‘u” unvoni berilib, ular 
xoqonning noibiga (vakiliga) aylanadilar. Shu bilan birga 0 ‘rta Osiyo, 
Sharqiy Turkiston va Toxaristonning deyarli mustaqil hokimliklari 
ustidan siyosiy nazorat kuchaytiriladi. Ular huzuriga xoqonlikning 
noiblari - tudunlar yuboriladi. Biroq ichki kurash oqibatida G‘arbiy turk 
xoqonligi zaiflashib boradi.
Qadimgi turklarning tasavvuriga ko‘ra, davlatchilikni o‘zida 
mujassam etuvchi shaxs xoqon yoki uning suiolasi bo‘lgan. Xoqon uch 
kuchga tayanar edi. Bular Osmon-Tangri irodasi, yer-suv saxovati va 
turk xalqining faoliyati edi. Xoqonning rafiqasi Xotun unvoniga ega 
bo‘lgan. Keyinchalik bu unvonni olgan ayol etnik mansubligidan qat'i 
nazar umuman hukmdorning rafiqasini anglatadigan bo‘lib qoldi. Taxtga 
vorislik tartibiga ko‘ra, taxt otadan o‘g‘ilga emas akadan ukaga, kichik 
amakidan katta jiyanga meros qolar edi. Shahzodalar o‘zlarining 
hukmdorlik navbatlari kutib, ungacha o‘zlariga berilgan uluslarda 
hokimlik qilar edilar. Hokimiyatni hukmron sulola qo‘lida jamlash odati 
Markaziy Osiyo davlatlarida boshqaruvning an’anaviy usuli bo‘lib, u 
ikki yoqlama samara berardi. Bir tomondan, ko‘chmanchi chorvachilik 
hukmron 
bo‘lgan 
sharoitlarda boshqaruvning va 
mudofaaning 
barqarorligi ta’minlansa, ikkinchi tomondan, sulolaning o‘z ichida ham 
nisbatan osoyishtalikka erishilar edi.
Davlatning asosini yer bilan xalq tashkil etardi. Xoqonlik 
davlatchilikning mustaqil va an’anaviy Olrta Osiyo shakllarini 
rivojlantirdi. Davlatni boshqarishda xoqonga, uning qarindoshlari, eng 
avvalo, hukmron sulola a’zolari va ular tomonidan yaratilgan boshqaruv 
apparati yordam berar edi. Xoqonning qarindoshlari va og‘a-inilariga
35

---

tegin unvoni berilgan. Davlatda turli-tuman lavozimlar boTib, ulardan 
beshtasi oliy mansab hisoblangan: yabg‘u, shad, teginlar, eltabarlar va 
tudunlar. Barcha mansablar meros qilib qoldirilgan. Tudunlar 
bo‘ysundiriiganlar ustidan nazorat qilish va soliqlar yig‘ish vazifasi 
bilan shug‘ullanganlar.
Turk davlati yetarli darajada ishlab chiqilgan jinoiy qonunchilikka 
ega bo‘lgan. Jazoning asosiy turlari qatl etish, kompozisiya, ya’ni tovon 
to‘lash hisoblangan. o‘lim jazosi davlatga qarshi jinoyatlar uchun (isyon 
ko'tarish, sotqinlik va xokazo) hamda odam o ‘ldirganlik uchun berilgan. 
Odam o‘ldirganlik uchun qatl etish yoki odam a’zosini kesib tashlash 
talion 
deyilgan. 
Shaxsga qarshi 
qaratilgan 
boshqa jinoyatlar 
kompozisiya, ya’ni etkazilgan zarami o‘n barobar qilib to‘lash, tovon 
kabi usullar qoTlanilgan.
Xoqonlikda aholi va qo‘shin boMinishida o‘nlik tizimi mavjud 
bo'lgan. Ular orasida shaxsiy so'qchilar, xoqonlarning zirixli gvardiyasi 
ajralib turgan. 10, 20 va 40 kishilik alohida qo‘shilmalar shadlar yoki 
yabg'u qo‘mondonligida bo’lgan. Qo‘shinda xizmat qilish majburiy 
hisoblangan. Davlat, odatda 100 ming kishilik qo’shin olish qudratiga 
ega bo‘lgan. Bunday qo‘shin davlat qudratining asosiy tayanchi 
hisoblangan.
VII asr o‘rtalariga kelib xoqonlik zaiflashib bir necha qismlarga 
boiinib ketgan. Bu vaziyatdan Xitoyning Tan saltanati fpydalanib, 0 ‘rta 
Osiyo yerlariga bir necha marta suqiiib kirishga harakat qilib ko‘rgan. 
Xoqonlik 
ulkan 
hudud 
ichida 
tinchlik 
saqlashga 
erishgan, 
bo‘ysundirilgan xalqlarning ichki ishlariga aralashmagan, ularning 
xo’jalik, savdo-sotiq, madaniyat sohalaridagi faoliyatiga to‘sqin!ik 
qilmagan. Zabt etilgan yerlaming mahalliy aholisi o‘z ijtimoiy 
tuzilmalarini saqlab bu tuzilmaiar ustidan noib-tutuq nazorat qilib 
turgan.
Turk xoqonligi qoTida biriashgan xalqlar taraqqiyotning har xil 
bosqichida edilar. Turk qabilalarining bir qismi VI-V1I asriarda 
o‘tovlarda yashaganlar va to‘rt g‘ildirakli aravalarda ko‘chib yurganlar. 
Mamlakatda 
ziroatchilik, 
boqdorchilik, 
shaharlarda 
qurilish, 
hunarmandchilik, savdo-sotiq avj olgan, kulolchilik, qurolsozlik, 
shishasozlik rivojlangan. Turklar yasagan qurol-yaroqlar, zebi-ziynat 
buyumlari xilma-xilligi va pishiq-puxtaligi bilan ajralib turgan. Buyuk 
ipak yoTi samarali ishlashda davom etib, xoqonlikning asosiy savdo 
hamkorlari Eron, Xitoy, Hindiston, Vizantiya bolgan.
3 6

---

Turk xoqonlari 0 ‘rta Osiyoda hukmronlik qilsa-da, biroq o‘zlari 
bu hududga ko‘chib kelmaganlar. Ular Ettisuv va boshqa hududlardagi 
bosh qarbrgohlarida qolib, bo‘ysungan hududlami mahalliy hukmdorlar 
orqali boshqarib, ulardan olinadigan soliq-o‘lponlar va to'lovlar bilan 
kifoyalanganlar. Bundan ko‘rinadiki, Turk xoqonligi davrida bu 
hududdagi mavjud mahalliy davlat tuzilmalari, ulaming boshqaruv 
tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil faoliyatlari davom 
etgan. Xoqonlik istisno hollardagina oMkaning ijtimoiy-siyosiy hayotiga 
aralashgan. Bu narsa ko‘proq tashqi siyosat, xalqaro savdo-sotiq ma- 
salalariga daxi etardi. Xitoy rnanbalarida ta‘kidlanganidek, Zarafshon, 
Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida bu davrda 9 ta mustaqil hokimlik 
mavjud bo‘lgan: Samarqand, Ishtixon, Maymurg1, Kesh, Naxshab, 
Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. Ayniqsa 
Samarqand, Buxoro, Xorazm va Choch (Toshkent) hokimliklari 
o‘zlariga ancha mustqil bo‘lganlar. Buxorxudotlar zarb etgan tanga 
pullar keng muomalada bo‘lgan. Shu bilan birlikda bu nisbatan mustaqil 
hokimliklar o‘rtasida o‘zaro kurash, ichki ziddiyatlar ham to'xtovsiz 
bo‘lib turgan. Bu esa mahalliy aholi hayoti, turmushini nochor ahvolga 
duchor etgan. Masalan, 585-586- yillarda Buxoroda zodagon dehqon va 
boy savdogarlarga qarshi qo‘zg‘olon ko'tariladi. Unga Abro‘y 
boshchilik qiladi. Xoqon Qoracho‘rin qo‘shinlari qo‘zg‘olonni bostirib, 
qo‘zg‘olonchilami qattiq jazolaydi.
San’at ham taraqqiy etgan. Haykaltaroshlik, o'ymakorlik, 
naqqoshlik, musiqa, raqs san’atlari rivojlangan. Bunyodkorlik ishlari 
sug‘orish inshootlari, qo‘rg‘onlar, shaharlar barpo etishga e’tibor oshadi. 
Ko‘p qabilalar tan olgan yagona Xudo Tangri deb atalgan, unga 
qurbonlik keltirganlar. Ular ruh abadiyligi, narigi dunyo borligiga 
ishonganlar. 0 ‘rta Osiyoning turk xoqonligi tarkibida bo‘lganligi ijobiy 
ahamiyatga ega edi. U turkiy qabilalaming jipslashuviga xizmat qildi, 
bir qator turkiy xalqlaming shakllanishiga asos soldi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Turk xoqonligida davlatchilik 0 ‘rta 
Osiyoning qadimiy an’analari va turkiy qabilalar tomonidan keltiriigan 
an’analar asosida o‘ziga xos xususiyat kasb etdi. Bunda siyosiy ittifoq 
0 ‘rta Osiyodagi mustaqil va yarim mustaqil mulklaming federatsiyasi 
shakllandi. Bu federatsiyada tashkil topgan davlatchilik ma’lum 
ma’noda yuqori bosqichga ko‘tarilgan bo‘lib, o‘sha davming hayotiy 
talablari va xususiyatlarini o‘zida aks ettirgan. Bu esa o‘zbek 
davlatchiligi poydevorini mustahkamlash tomon qo‘yilgan muhim 
qadamlardan biri bo‘ldi.
3 7

---