0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

Xayangan. 
Harbiy ishlar, 
umuman, harbiy qo'shinlar amir ui-umaro qoMi ostida boMgan. Xalifa 
turli masalalami devon ad-dar, ya’ni kengashda ко‘rib chiqar edi. Devon 
ad-dar uchta asosiy devonga boMingan, ular: devon al-mashriq, devon 
al-mag‘rib va devon al-xarajdan iborat boMgan.
4.5. Arab xalifaligi davri davrida Movarounnahrda ijtimoiy-
iqtisodiy hayot
Xalifalik oMkani zabt etish jarayonida uning deyarli barcha obod 
dehqonchilik vohalarini, juda ko‘p shahar va qishloqlarga oM qo‘yib 
vayron etdi. Suv inshootlari buzib tashlandi. Ekin maydonlari 
suvsizhkdan qurib qoldi. Zabt etilgan shahar va qishloq aholisidan oltin, 
kumush, qimmatbaho buyumiar va ko‘plab qurol-yarogMar tortib olindi. 
Sulh tuzishga majbur boMgan Buxoro, Poykand, Sug‘d hukmdorlaridan 
katta miqdorda boj-u tovonlar undirib olindi. Xalifalik qo:shinlariga 
minglab nafar mahalliy yigitlarni jalb etdilar.
3 9

---

Arablar Movarounnahrni bosib oigach, bu yerdagi yer-mulklar 
xalifaga qarashli bo‘lib qoldi. Xalifa davlat yerlarini iqto tariqasida 
in’om qilgan. Davlat yerlari ayrim harbiy yo‘lboshchi!ar va 
amaldorlarga umr bo‘yi yoki mulkka vorislik tariqasida berilgan. Biroq 
yerlarning asosiy egasi xalifa sanalar va u iqtodorlardan ushr olish 
huquqiga ega edi. Yirik yer egalari - dehqonlar arab xalifaligi davrida 
ham o‘z yerlarining egalari bo'lib qoldilar, biroq ular endilikda 
ijaradorga aylanib, daromadning ma’lum qismini xalifalik xazinasiga 
jo ‘natish majburiyatini olgan edilar.
Arablar tomonidan Movarounnahr bosib olingach, “Xiroj”, “ushr”, 
“zakot”, “jizya” kabi soliqlar joriy etiladi. “Juz’ya” jon boshiga 
solinadigan soliq bo‘lib, musulmon bo‘lmagan fuqarolardan asosan pul 
yoki mahsulot shaklida undirilgan. Islomni qabul qilmagan boylardan 
48, o‘rtahollardan 24, kambag‘al dehqon va hunarmandlardan 12 
dirhamdan jizya so!ig‘i olingan. “Xiroj” esa dehqonlar daromadidan 
undirilgan va bu daromadning 1/3 qismiga, hatto undan ortig‘iga ham 
teng bo‘lgan. “Zakot” odatda pul daromadlarining 1/40 ulushi (2,5%) ga 
teng bo‘lishi kerak edi. Shuningdek, “Ushr” (arabcha o‘ndan bir) degan 
soliq ham boMgan. Bu soliq turi davlat foydasiga olinadigan soliq bo‘lib, 
natura va pul shaklida asosan dehqonchilik mahsulotlaridan olingan. 
Bulardan tashqari aholiga mahaliiy va mavsumiy soliq va majburiyatlar 
ham yuklangan edi. Aholidan olinadigan markazlashgan soliqlar hajmi 
daromadning qariyb yarmini tashkil etardi. IX asrda yashagan arab 
tarixchisi Xo'rdodbehning ma’lumot berishicha, xalifalikka faqat xiroj 
solig‘i hisobiga Sug‘d viloyati 326 ming, Farg‘ona 280 ming, Shosh 607 
ming, Ustrushona 50 ming dirham soliq to‘lagan. Buxoroga belgilangan 
xiroj solig‘i miqdori bulardan ham ko‘p bo‘lgan.
Arablar og‘ir soliqlarni o‘z vaqtida to‘lay olmagan fuqarolami 
haqoratlab va xo‘rlab taxtachalarga “qarzdor” degan yozuvlar yozdirib, 
ularning bo‘yniga osdirib qo‘yar edilar. Arablar isiom dinini qabul qilib 
musulmon boMgan mahaliiy aholi vakillarini har tomonlama qo‘llab- 
quvvatlab, ularga imtiyozlar berdilar. Jumladan, islomni qabul qilganlar 
“juz’ya” va “xiroj” kabi soliqlardan ozod qilingan. Bu ikki soliqdan 
ozod qilish siyosatini xalifa Umar 11 ham qo‘llagan va qonun ijrosini 
Xurosonga 717-yilda noiblikka tayinlangan Jarroh ibn Abdulladan talab 
qilgan.