0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

4- MAVZU. ILK 0 ‘RTA ASRLARDA 0 ‘ZBEK
DAVLATCHILIGI: IJTIMOIY-SIYOSIY, IQTISODIY VA
MADANIY HAYOT
Asosiy tushuncha va iboralar: 
eftaliylar; kadivarlar; kashovarzlar; 
dehqon; 
xalqning etnik shakilanishi; 
islom; 
xiroj; jizya; ushr; 
kommunikasiya; pochta aloqasi.
4.1. Ilk o'rta asrlarda 0 ‘rta Osiyoda ijtimoiy hayotdagi
o‘zgarishlar
Qabila boshliqlari, ishboshilar o‘zlariga tegishli yer maydonlarini 
sug‘orish tarmoqlarining yuqori qismidan, ayniqsa, to‘g‘on boshi 
atrofidan ajratib oiganiar. Bu yo‘l bilan ular suvdan dehqbnchillkda 
bemalol foydalanish, suv taqsimotini nazoratga olib, qishloq aholisi 
ustidan o‘z ta’sirini o‘tkazish imkoniyatiga ega boMganlar. Shu tariqa, 
ular ziroatkpr aholi ustidan hukmrqnlik qila boshlaganlar. O'sha davrda 
ular dehqonlar deb atalgan.
Dehqonlar shaharlarda hashamatli qasr va saroylarga, savdo va 
hunarmandchilik do‘kon-u rastalaridan iborat kattagina xo‘jalikka ham 
ega bo‘lgan!ar. Qishloqlarda esa ekinzor paykallardan tashqari, ularning 
ko‘shk va istehkomli qo‘rg‘onlari, tegirmonlari bo‘lgan. Ko'pdan ko‘p 
xizmatkorlar dehqonlaming xo‘jaligida qishin-yozin mehnat qilganlar. 
Har bir katta yer egasining 30-40, 50-100 va ba’zan undan ortiq maxsus 
askarlar guruhi - chokarlari bodgan. Chokarlar baquvvat va abjir hamda 
o‘z xojasiga sadoqatli o‘spirinlardan tanlab olingan. Bunday sodiq va 
jangovar chokarlari bilan dehqonlar yov hujumi paytlarida dushmanga 
qarshi harbiy yurishlarda qatnashgan. Boshqa vaqtlarda ular dehqon 
xo‘jaligidagi tartibga qarab turganlar.
Qishloqlarda dehqonlaming mavqeyi ortib, katta-katta yerlarga ega 
bo‘lib oldilar. Bu esa o‘z navbatida mamlakatning ijtimoiy hayotiga 
ta’sir o‘tkazdi. Yer egaligining tarkib topishi oqibatida mamlakatning 
ijtimoiy hayotida keskin o ‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Qishloq jamoalari 
yerli mulkdor dehqon va unga qaram borigan yersiz va erksiz 
kadivarlarga ajralib borgan. Qishloq jamoalari yerlarida yashab yer va 
suvdan iborat umumiy mulkka ega borigan erkin ziroatchilar tabaqasi 
kashovarzlar deb atalardi. Keyinchalik ularning ma’lum bir qismi 
yerlaridan mahrum bo‘lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. 
Ayrim dehqonlar esa o‘z viloyatlarida hatto mustaqil hokim boriib 
oiganiar. V asrning o‘rtalariga kelib, garchi ekin yerlarining ma’ium bir
31

---

qismi mulkdor dehqonlar q o i ostidagi mulklardan iborat bo‘lsa ham, 
ammo ziroatkor vohalardagi sug‘oriladigan yerlarning asosiy qismi hali 
ham qishloq jamoalarining qaramog‘ida edi.