|
3.5. O‘zbekiston hududi Kushon davlati tarkibida
Kushon
podshohligi.
Spitamen
qo‘zg‘oloni
mag‘lubiyatga
uchragandan so‘ng mil.av. IV asr oxirlarida asli 0 ‘rta Osiyoda yashagan
massaget-toxar qabilalarining katta bir qismi Sharqiy Turkistondan to
MugMliston chegaralarigacha bo‘lgan hududlarga ko‘chib o'tganlar. Ana
shu qabilalar tarixi bilan bog‘liq mil.av. IV asr oxirlari va milodning V
asriga oid ma’lumotlar Xitoy manbalaridan olinganligi sababli qabila,
urug‘, shaxslar, joy va shahar nomlari xitoycha nomlar bilan berilgan.
0 ‘rta Osiyodan Sharqqa tomon ko‘chib o‘tgan massaget-toxarlar Xitoy
manbalarida yue-chjelar nomi bilan atalganlar. Xitoyning shimolidagi
katta hududlarda xunn qabilalari yashagan. Taqdir taqozosiga ko‘ra,
xunnlar bilan yue-chjelar o'rtasida ziddiyatlar kuchayadi. Natijada,
xunnlar mil.av. 176-yili yue-chjelarni g‘arbga siqib chiqaradi.
Farg'ona (Dovon) podshohligi hududlariga chekingan yue-chje
qabilalari bu yerda shahar va qishloqlar barpo qiladilar. Hozirgi
Namangan viloyati Kushon qishlog‘i va Kosonsoy shular jumlasidandir.
Ular mil.av. 140-130-yillarda Yunon-Baqtriyani ham o‘zlariga tobe
qiladilar va “Katta Yue-chje” davlat uyushmasiga asos soladilar. Bu
davlat uyushmasiga beshta hokimlik: Guyshuan, Xyumi, Shaunmi, Xise
va Dumilar bo‘ysunar edi.
Bulardan biri Guyshuan (Kushon) hokimligi ancha kuchayib,
boshqa hokimliklami birlashtiradi va Guyshuan hokimi Kudzula Kadfiz
o‘zini yagona hokim deb e’lon qiladi. Natijada, yangi davlat — Kushon
davlati paydo boMadi va hozirgi Surxondaryo viloyatining Shurchi
tumanidagi Dalvarzintepada joylashgan manzilgoh bu davlatning
poytaxti bo‘lib qoladi. Kudzula Kadfiz davlat chegaralarini kengaytirib,
qudratini oshiradi. Parfiya, hozirgi Afg‘oniston hududi va Kashmimi
egallaydi. Kujula vafotidan keyin uning o‘g‘li Vima taxtga chiqadi va
Hindistonning markaziy viloyatlarini o‘z davlati tarkibiga qo‘shib oladi.
Vima Kadfiz 30 yil hukmronlik qilgan. Undan so‘ng Kanishka
mamlakatni boshqaradi va u Hindistonning janubiy hududlarini zabt
etadi. Natijada, Kushon davlati katta saltanatga aylanib, Xitoydagi Xan
davlati hamda Rim imperayasi bilan raqobatlashish darajasiga
ko‘tariladi. Kushonda davlat tipi konfederativ podshohiik bo‘!ib,
boshqaruv shakii monarxiya edi. Viloyatlar va shaharlar davlat tepasida
turuvchi oliy hukmdor noiblari tomonidan boshqarilgan. Ular oliy
hukmdorga so‘zsiz itoat etib, doimiy ravishda davlat xazinasiga
o‘lpofilar to‘lab turganlar.
Kushonlar davlatida zarb etilgan kumush, oltin tangalaming bir to-
monida Budda xudolari, zardushtiylar xudolari Anaxita, Mitra rasmlari
uchrasa, ikkinchi tomonida esa “shoh”, “shohlar shohi” atamasini ko‘ra-
miz. Buyuk ipak yo‘li tarmoqlarida joylashgan Kushon podshohligi gul-
lab yashnadi. Ko‘pdan-ko‘p yangi shaharlar bunyod etildi. Bu davrda
ko‘plab sug‘orish inshootlari qurilib, yangi yerlar o‘zlashtirildi. Shahar
lar qurilishida aniq binokorlik qoidalari amalga oshirilgan. Shaharlar
to‘g‘ri burchakii bo'lib, qalin devorlar bilan
9
‘ralgan. Shahar tuzilishiga
ko‘ra, u bir necha qismlarga bo‘lingan: hokim saroyi (qaPa),
hunarmandchilik
ustaxonalari,
guzarlar,
alohida
ibodatxonalar
joylashgan qismi, savdo maydoni va boshqalar tartibli ravishda
joylashgan edi.
Kushon
podshohligi
iqtisodiyotining
asosini
sug‘orma
dehqonchilik, savdo va hunarmandchilik tashkil qilgan. Ular yuqori
darajada rivojlangan. Hindiston, Xitoy va Rim saltanati bilan savdo va
elchilik munosabatlari o‘matilgan edi. Savdo munosabatlarining
rivojlanishida Buyuk ipak yo‘lining ahamiyati katta bo‘lgan. Termizdan
Rim tangalari xazinasi, o‘rta yer dengizi atrofi hududlarida esa kushon
tangalari topilgan.
Kanishka davrida Hindistondan tarqalgan Budda dini davlat diniga
aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari bilan birga kushon yozuvi ham
mavjud bo‘lgan. Kushon saltanati davrida me’morchilik va tasviriy
san’at yuksak darajada rivojlangan edi. Buni
0
‘lkamiz ning Ayritom,
Ko‘hna Termiz, Qoratepa budda ibodatxonalari Fayoztepa, Xolchayon,
Dalvarzintepa va boshqa joylardan qazib olingan arxeologik
topilmalardan ko'rishimiz mumkin.
Kushon saltanati inqirozi
Xuvishka podshohligi davridan
boshlanadi. Bu jarayon Erondagi Sosoniylar davlatining tarix sahnasiga
chiquviga asosiy omil bo‘ldi. Xususan, sosoniy hukmdorlardan Shopur I
ning (milodiy 242-243-yillar) va Shopur II ning (milodiy 309-379-
yillar) Kushonlarga bergan zarbalari hal qiluvchi o‘rin tutdi. IV asrga
kelib Kushon podshqhligi asosiy hududlaridan mahrum bo‘ldi.
Kushqhlaming ayrim mulklari faqat Shimoliy Hindistonda ma’lum
vaqtgacha saqlanib qoldi.
2 8
Do'stlaringiz bilan baham: |
