0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

5.3. Xorazmshohlar (Anushteginiylar) davlati.
Xorazm hududi 1017-yilda Mahmud G‘aznaviy tomonidan zabt 
etib, o‘z mustaqilligidan mahrum bo'lgan Xorazm ko‘p vaqt o‘tmay 
(1044) saljuqiylar davlatiga qaram bo‘lib qoldi. Saljuqiylar hukmdori 
Malikshoh o‘z ma’murlaridan Anushtaginni Xorazmga noib hukmdor 
qilib tayinlaydi. Anushtagin vafotidan so‘ng Xorazmda uning vorisi 
Qutbiddin Muhammad (1097-1127) noiblik qildi.
Xorazmning mustaqiiligi uchun kurash XII asrning ikkinchi 
choragidan boshlanadi. U Qutbiddin Muhammadning o‘g‘li Otsiz (1127- 
1156) nomi bilan bog‘liqdir. Mohir diplomat va g‘ayratii lashkarboshi 
Otsiz va uning vorislari Xorazmni saljuqiylar tasarrufidan ajratib olindi. 
Otsiz siyosatini uning vorislari Elarslon (1156-1172) va Alouddin 
Takash (1172-1200) davom ettirdilar.
1156-yilda Sulton Sanjarga qarshi ko‘chmanchilar isyon ko‘tardi. 
Buning oqibatida Saljuqiylar davlati keskin zarbaga uchrab, parchalanib 
ketdi. Xorazmning hukmronlik doirasi kengayib, uning mustaqiiligi 
yanada mustahkamlandi. Xorazm davlati, ayniqsa, Otsizning nabirasi 
Takash davrida kengaydi. U 1187-yili Nishopurni, 1192-yilda Rayni, 
1193-yilda Marvni egalladi. 1194-yilda Saljuqiylar sultoni Tug‘rulbek 
II ga zarba berdi. Butun sharq va g‘arbiy Eron hududiari Takash qoTiga 
o‘tdi va Xorazmshohlar davlatining yerlari ikki barobardan ko‘proq 
kengaydi.
Takash davlati harbiy feodal davlat edi. Uning doimiy 150 ming 
kishilik qo‘shini bor edi. Xorazmshohlar davlatining siyosiy tizimi 
ancha samaraliroq edi. Unda devon bosh idora hisoblanar edi. Devon 
tepasida turgan vazir davlat ichki va tashqi siyosatini o‘z qoTi ostidagi 
xodimlar orqali amalga oshirar edi. Takashning xotini Turkonxotun 
tufayii Xorazmga kelgan turk zodagonlari va qipchoqlar davlatning
54

---

barcha mas'uliyatli lavozimlarini va qo‘shinda qo‘mondonlik o‘mini 
egallaydilar.
Takashdan so‘ng uning o‘g‘li Sulton Muhammad Alovuddin 
(1200-1220) ham Xorazm davlatini kengaytirish siyosatini davom 
ettiradi. Dastlab u Xirot va uning atroflari hamda Xurosonning Xorazm 
davlatiga kiritilmagan viloyatlarini egalladi. U qoraxoniylarga zarba 
berib, Movarounnahrni ular qo‘lidan tortib olishga harakat qildi.
XIII asr boshida Xorazm juda keng maydonni egallagan buyuk 
davlatga aylangan edi. Uning shimoliy-g‘arbiy va g‘arbiy ehegarasi Oral 
va Kaspiy dengizi sohillaridan janubiy g‘arbda Iroqqa qadar borar edi. 
Janubiy-sharqiy 
hududiari 
g‘azna 
viloyatidan, 
shimoliy-sharqiy 
ehegarasi esa Yettisuv va Dashti Qipchoqdan o‘tar edi. Bu ulkan 
davlatning poytaxti Urganch shahri edi. Biroq qo‘lga kiritilgan 
muvaffaqiyatlar Xorazmshoh Alovuddin Muhammadni esankiratib 
qo‘ydi. U o‘zini dunyoda eng qudratli, yengilmas shoh deb hisobladi. 
Shu bilan birga o‘zini “Iskandari soniy” (“Ikkinchi Iskandar”) deb ham 
atay boshladi.
1217- yil Xorazmshoh lashkarlarining Bog‘dodga qarshi yurishida 
omad uncha boqmadi. Biroq, 1219-yil mo‘g ‘ullar Movarounnahrga 
hujum boshlaganligi to‘g‘risida xabar keldi. Xorazmshoh faqat tashqi 
ko‘rinishdangina kuchli ko‘rinar edi. Viloyat hukmdorlarining isyonlari, 
xalqning norozilik harakatlari Xorazmshoh davlatni zaiflashtirdi. 
Chingizxon boshliq mo‘g‘ullar hujumiga bardosh bera olmay, saltanat 
tez fursatda qo‘ladi.