0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

8.6. Xonliklarning ma’muriy tuzilishi va boshqaruv tizimi
Xonliklar 
davridagi 
boshqamv 
tizimi 
masalasiga 
e’tibor 
qaratiladigan boisa, Xiva va Qo‘qon xonliklarida boshqaruvning xonlik, 
Buxoroda esa amirlik tizimi joriy etilgan. Xonliklarda eng oliy davlat 
maqomi xon, amirlikda amir hisoblangan. Bu davrda markaziy 
boshqaruv toialigicha dargohda, ijroiya vazifalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
saroydagi u yoki bu lavozimda yoki biron-bir yirik arbob faoliyatida 
mujassamlashgan. Masalan, ashtarxoniy Ubaydullaxon zamonida 
mamlakatdagi eng nufuzli davlat maqomiga aylangan qushbegi Buxoro 
amirligida mangitlar davrida amirdan keyingi ikkinchi shaxsga 
aylangan. Bosh vazir o‘midagi qushbegi mamlakat boshqamvi, moliya, 
soliq, xazina, poytaxtdagi ahvol bilan bogiiq eng muhim masalalarni 
nazorat qilgan.
Shuningdek, unga barcha viloyatlar bo‘ysungan. Muhimligi 
jihatidan keyingi vazifa moliya vaziri (devonbegi) hisoblanib, uni odatda 
quyi qushbegi deb atashgan. Sababi, qushbegi-bosh vazir arkda faoliyat 
ko‘rsatgan boisa, moliya ishlari, asosan zakot bilan mashg‘ul qushbegi 
idorasi arkdan pastda joylashgan. Shuning uchun ham xalq orasida bosh 
vazir bosh qushbegi, moliya vaziri esa quyi qushbegi deyilgan. 
Mangitlar davrida shayboniylar, ayniqsa, ashtarxoniylar zamonida katta 
mavqe kasb etib kelgan otaliq lavozimi xizmati endi asosan Samarqand 
va Buxoro, ya’ni amirlikning markaziy qismini sug‘orish ishlari, suv 
taqsimoti bilan bogiiq tadbirlarga bosh-qosh boigan.
102

---

Shuningdek, amirlikda parvonachi (oliy hukmdor yoriiqlarini 
amaldorlar, umuman tegishli kishilarga yetkazuvchi; unga shuningdek 
arab millatiga mansub aholi bilan shug‘ullanish ham yuklatilgan), 
dodxoh (jabrlanuvchilar arzini amirga yetkazish va javobini olib 
berishga mas’ul, ba’zan oliy hukmdor ruxsati bilan o‘zi ham 
da’vogarlaming talablarini qondirish mumkin boigan) kabi ilgarigi 
asrlardayoq joriy boigan vazifalar bor edi. Ammo mazkur davlat 
lavozimlarining mavqeyi endi ko‘proq shu mansabdagi /shaxs nufiizi 
bilan oichanadigan boiib qolgandi. Xuddi shunga o’xshash holatni inoq 
mansabida ham ko'rish mumkin. U o‘z lavozimiga ko‘ra, oliy hukmdor 
buyruqlarini hukumatdagi oddiy xizmatchilarga yetkazish, demak, 
buyruqni amalga oshirishni tashkil qilish va umuman hali davlat 
mansabini egallamagan, lekin hokimiyat xizmatida boiganlar bilan 
shug’ullangan.
Inoq lavozimining bosh (katta) va kichiklari ham boigan. Yuqorida 
zikr etilgan vazifalar katta (bosh) inoqga tegishli. Kichik inoqlar esa chet 
el elchilari tomonidan taqdim qilingan nujjatlar, nomalafni qabul qilgan, 
Aynan unda oliy hukmdor muhri ham saqlangan.
Amirlikdagi muhim davlat mansablaridan biri