0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

8.4. Xiva xonligi
Temuriylar tasarrufida bo‘lgan Xorazm hududini Shayboniyxon 
1505- yilda bosib olgan. Shayboniyxon vafoti (1510- yil)dan keyin 
Xorazm Eron safaviylari qo‘l ostiga o‘tgan. Ularga qarshi Vazir qal’asi 
qozisi Umar va Baqirg'on qishlog‘idan mulla Said Hisomiddin 
boshchiligida qo‘zg‘olon ko'tarilgan. Ikki yil davom etgan kurash 
natijasida eroniylar mamlakatdan quvib chiqarilgan va xorazmliklar 
taklifi bilan 1511-yil Vazir shahrini egallagan shayboniylardan 
Elbarsxon Xorazm hukmdori deb tan olingan.
Elbarsxon davrida (1511-1516) Turkmanistonning janubiy qismi, 
Eron shimolidagi Saraxs, shuningdek, Orol va Mang‘ishloq qo‘shib 
olingan. Yangi yerlami Elbarsxon o‘g‘il!ari va ukasi, qarindoshlariga 
bo‘li'b berishi natijasida mayda hokimliklar paydo bo‘lgan. Elbarsxon 
vafotidan keyin uzluksiz o‘zaro nizolar sababli xonlar tez-tez almashib 
turgan. Bu davrda xalq Elbarsxon avlodlari o‘rtasidagi o‘zaro 
qirg‘inlardan tashqari Buxoro va Xiva o‘rtasidagi urushlar azobini ham 
tortishga majbur bo‘lgan. Ubaydullaxon va Abdullaxon II hukmronlik 
davrlarida Buxoro xonligi Xorazmga hujum qilib, qisqa vaqt uni 
Buxoroga bo‘ysundirgan. Bu urushlar hamda XVI asming 70- yillarida 
Amudaryoning o‘z o‘zanini o‘zgarib, Kaspiy dengiziga oqmay qo'ygani 
ham Xorazm iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan.
XVII asr boshlariga kelib, Xorazm taxti uchun boigan sulolaviy 
kurashlardan so‘ng taxtga o‘tirgan, Arab, Muhammadxon davrida 
xonlikda davlat parokandaligi o‘zining yuqori cho‘qqisiga yetgan. Rus 
kazaklari, qozoqlar va qalmiqlarning talonchilik yurishlari, Arab 
Muhammadxonning o‘g ‘illari Habash va Elbarsning otasiga qarshi 
chiqishi parokandalikni avj oldirgan. Ular kurashda muvaffaqiyat 
qozonib, Qum qal’asida otasining ko'ziga mil tortib, so‘ngra qatl 
ettirganlar. Ko‘pgina padarkushlar kabi Elbars va Habash sultonlar 
(1621-1623) akalari Asfandiyor (1623-1643) tomonidan taxtdan 
tushirilib, qatl qilingan.
XVII asming oxiri - XVIII asr boshlarida Xiva xonligida o‘nlab 
xonlar almashgan. Bu esa mamlakat ahvolini yanada og‘irlashtirgan. 
XVIII asming 60- yillaridan badavlat shaharliklar va ruhoniylaming 
qollab-quvvatlashiga erishgan qo‘ng‘irot urug‘lari Xiva xonligida 
hokimiyatni qo‘lga ola boshlagan. Inoq Muhammad Amin 1770-yilda 
turkmanlaming qarshiligini sindirib, 1782-yilda Buxoro amirligi

---

hujumini qaytarib, xoniikda qo‘ng‘irotlaming amaldagi hokimiyatini 
mustahkamiagan.
Avaz Muhammad inoq davrida Xivada markaziy hokimiyat 
mustahkamlanib, iqtisodiy ahvol birmuncha yaxshilangan. Muhammad 
Rahimxon 1 Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazgan. 1811 - 
yilda bir qancha yurishlardan keyin qordqalpoqlami ham xoniik 
tarkibiga qo‘shib olgan. U o‘tkazgan siyosiy, ma’muriy, iqtisodiy 
islohotlar natijasida boshqaruv tizimi takomillashib, soliqlar tartibga 
tushgan. Xazina daromadlari ko‘paygan.
Xiva xonligi boshqaruv tizimi, asosan, Buxoro va Qo‘qon 
xonliklaridagidek bo‘lib, asosiy farqi XIX asr boshlaridan xon huzurida 
Kengash (Devon) faoliyat ko‘rsatganligidir. Eng yuqori amaldorlardan 
tashkil topgan Kengash vakolati cheklangan edi. Asosiy qarorlar xon 
tomonidan qabul qilingan bodsa-da, amaldorlarning xoniik boshqa- 
ruvidagi mavqei baland bo‘lgan. Mansab va unvonlar harbiy-ma’muriy, 
harbiy va diniy toifalarga bodingan. Inoq, otaliq, biy, amir ul-umaro, 
mehtar, qushbegi, beklarbegi, devonbegi va boshqa unvon va mansablar 
xoniik iqtisodiy, siyosiy, moliyaviy, harbiy hayotida muhim o‘rin tutgan. 
Xoniik sud ishlari asosan, diniy ulamolar qodida bo‘lib, ulaming 
mamlakat hayotida ta’siri kuchli bodgan. Xoniikda davlat tili o‘zbek tili 
bodib barcha farmonlar, davlat hujjatlari o‘zbek tilidayozilgan.
XVI-XVIII asrlarda Xiva xonligining ma’muriy jihatdan bodinishi 
viloyat deb atalgan bodsa, XVIII asrdan bekliklar deb atala boshlagan. 
Dastlab xoniikda 18 ta viloyat, 2 ta noiblik bodgan bodsa, keyinchalik 
viloyatlar soni 22 taga yetgan. Ulami xon tomonidan tayinlangan hokim 
va noiblar boshqargan. Xiva shahri esa xon va bosh vazir tomonidan 
boshqarilgan.
Ijtimoiy hayotda xon va uning amaldorlari va diniy ulamolaming 
mavqei yuqori bodib, iqtisodiy hayotning asosini tashkil qiluvchi yer 
ham, asosan, ular qodida bodgan. Kam yerli va yersiz dehqonlar ulardan 
ijaraga yer olib ishlagan va ulaming ahvoli juda ogdr bodgan. Sun'iy 
sug’orishga asoslangan dehqonchilik mamlakat iqtisodida muhim o‘rin 
tutgani uchun Amudaryodan chiqarilgan kanallami qazish davlat 
ahamiyatiga molik ish hisoblangan. 
Shuningdek, chorvachilik, 
hunarmandchilik, savdo-sodiq ham iqtisodiy hayotda muhim o ‘rin 
tutgan. Xoniik harbiy qo‘shini zarur qurol-aslahaga ega bodmagan. 
Qo’shinni ko’proq yarim ko’chmanchi turkmanlar tashkil etgan.
Xiva xonligi Buxoro, Qo‘qon, Eron va Rossiya kabi qo‘shni 
davlatlar bilan savdo-sotiq olib borgan. Soliqlar barcha musulmon
97

---

davlatlaridagidek xiroj, zakot, boj va juz'yadan iborat bo‘lgan. Shu bilan 
majburiy mehnatning ba’zi turlari amalga oshirilgan. Xiva xoniigida 
adabiyot, tarixnavislik, me’morlik ancha rivojlangan bo‘lsa ham, tabiiy 
va texnika fanlariga, dunyoviy ilmlarga e’tibor deyarli qaratilmagan.
Boshlang‘ich maktabda o‘qish, yozishni o‘rgangan bolalar 
madrasalarda o'qitilgan. XIX asrda Xiva xoniigida 1500 ga yaqin 
boshlang‘ich maktab va 103 ta madrasa mavjud bo‘lgan. Xiva 
shahrining o‘zida 22 ta madrasa faoliyat ko‘rsatgan. Bu davrda Xiva 
xoniigida adabiyot, tarixnavislik, hattotlik, musiqa san’ati, me’morlik va 
madaniyatning boshqa sohalarida muayyan yutuqlar qo‘lga kiritilgan.